Μια πανέμορφη κοπέλα από τη Φωκίδα, που...
έζησε τον 19ο αιώνα και έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Μαρία Πενταγιώτισσα, είναι το πρόσωπο που θα μας απασχολήσει στο σημερινό άρθρο. Θα αναφέρουμε άγνωστα, καινούργια στοιχεία για την πολυτάραχη ζωή της και την “παρουσία” της σε πολλά μυθιστορήματα, δημοτικά (και όχι μόνο) τραγούδια, θεατρικά έργα, ταινίες κλπ.
Πολλές και πολλοί, ίσως νομίζουν ότι η Μαρία η Πενταγιώτισσα δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Πρόκειται για εσφαλμένη εντύπωση. Εκείνο που δεν έχει ξεκαθαρίσει είναι κάποιες πτυχές της ζωής της. Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές, αλληλοσυγκρουόμενες σε πολλά σημεία.
Η εκπάγλου καλλονής Ρουμελιώτισσα
Πάνε χρόνια πίσω, γύρω στο 1960 εξάχρονο παιδί, όταν ανηφορίζαμε μαζί με την αδελφή μου και τη συχωρεμένη τη μάνα μου προς το Ξεροβούνι για να ποτίσουμε κάτι χωραφάκια δίπλα στο παλιό νεκροταφείο στο Παλαιοχώρι και πιάσαμε κουβέντα για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα (δεν θυμάμαι καλά αν είχε χωράφι εκεί η Μαρία ή για τον κάρκανο). Άρχισε λοιπόν η μητέρα μου να μας εξιστορεί όλα όσα είχαν φτάσει στα αυτιά της απ' τον πατέρα της ή από θρύλους και παραδόσεις.
Τώρα αρκετά μεγάλος πια αποφάσισα να γράψω ένα κείμενο ψάχνοντας όσες αλήθειες υπάρχουν μέσα από μαρτυρίες αλλά και θρυλούμενα. Επειδή μόνος μου δεν θα τα κατάφερνα ζήτησα τη βοήθεια τόσο για τη διόρθωση όσο και τη συμπλήρωση του κειμένου από τον Κώστα Χάρη, έναν από τους πολλούς πατέρες (και ηλικιακά) των γραμμάτων της Κερασιάς. Τον ευχαριστώ πολύ.
Η Μαρία ή Μαρίτσα Πενταγιώτισσα ήταν μια κοπέλα θρυλική για την ομορφιά αλλά και για ένα πολύκροτο ερωτικό της σκάνδαλο, που έζησε την εποχή της βασιλείας του Όθωνα στην ορεινή Φωκίδα. Το προσωνύμιο Πενταγιώτισσα το όφειλε στον τόπο καταγωγής της, το χωριό Πενταγιού. Η ιστορία της αποτέλεσε στα νεότερα χρόνια πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών και τραγουδιών.
Η Μαρία Πενταγιώτισσα φέρεται να γεννήθηκε το 1821. Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της «μωρή δασκαλοπούλα» στο γνωστό τραγούδι «Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά». Υπήρξε ιδιαίτερα όμορφη κοπέλα, δυναμική και χειραφετημένη για τα δεδομένα της εποχής της. Αυτό που άφησε την ιστορία της ζωής της στην παράδοση είναι το ότι υπήρξε ηρωίδα ενός ερωτικού σκανδάλου που κατέληξε στη δολοφονία του αδερφού της. Μια συνισταμένη διάφορων εκδοχών αναφορικά με τη ζωή της διαλαμβάνει τα ακόλουθα περιστατικά που χρονολογικά τοποθετούνται στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα:
Σε μια επίσκεψη του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας στην Άμφισσα (τα Σάλωνα), πήγαν αντιπροσωπείες από όλα τα χωριά της Φωκίδας για να πάρουν μέρος στους εορτασμούς της υποδοχής του βασιλικού ζεύγους. Πήγαν κι από την Πενταγιού. Στην αντιπροσωπεία των Πενταγιωτών συμμετείχε και η Μαρία. Λέγεται μάλιστα ότι, κατά την παρουσίαση των αντιπροσωπειών, η βασίλισσα Αμαλία εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά της Μαρίας και εκδήλωσε πρόθεση να την καλέσει στο παλάτι και να την εντάξει στην ακολουθία της. Στα πλαίσια των εορτασμών στα Σάλωνα για την υποδοχή του βασιλικού ζεύγους, οι διάφορες αντιπροσωπείες επιδόθηκαν σε γλέντια, με ρουμελιώτικο φαγοπότι και χορούς. Η Πενταγιώτικη αντιπροσωπεία είχε στήσει τη διασκέδαση στο χωριό Χρισσό, λίγο πιο έξω από τα Σάλωνα, κοντά στους Δελφούς. Εκεί, μπαίνοντας στο χορό η Μαρία, μπήκε κοντά της, πιάνοντας της το χέρι, και ένας συγχωριανός της νέος, ο Δημήτρης Τουρκάκης. Στο χωριό είχε κυκλοφορήσει η φήμη ότι οι δυο νέοι είχαν κρυφό ερωτικό δεσμό. Μόλις είδε το χειροκράτημα αυτό στο χορό ο αδερφός της Μαρίας Γιάννης, όρμησε έξαλλος και έσυρε, μπροστά σε όλους τους συγχωριανούς, τη Μαρία έξω από το χορό. Αυτή το θεώρησε αυτό μεγάλη προσβολή και επιστρέφοντας στην Πενταγιού, σε συνάντησή της με τον Τουρκάκη, οργισμένη του είπε να μην τον ξαναδεί μπροστά της, γιατί ήταν δειλός και δεν είχε το θάρρος να την υπερασπίσει ζητώντας την από τον αδερφό της σε γάμο.
Πολλές και πολλοί, ίσως νομίζουν ότι η Μαρία η Πενταγιώτισσα δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Πρόκειται για εσφαλμένη εντύπωση. Εκείνο που δεν έχει ξεκαθαρίσει είναι κάποιες πτυχές της ζωής της. Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές, αλληλοσυγκρουόμενες σε πολλά σημεία.
Η εκπάγλου καλλονής Ρουμελιώτισσα
Πάνε χρόνια πίσω, γύρω στο 1960 εξάχρονο παιδί, όταν ανηφορίζαμε μαζί με την αδελφή μου και τη συχωρεμένη τη μάνα μου προς το Ξεροβούνι για να ποτίσουμε κάτι χωραφάκια δίπλα στο παλιό νεκροταφείο στο Παλαιοχώρι και πιάσαμε κουβέντα για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα (δεν θυμάμαι καλά αν είχε χωράφι εκεί η Μαρία ή για τον κάρκανο). Άρχισε λοιπόν η μητέρα μου να μας εξιστορεί όλα όσα είχαν φτάσει στα αυτιά της απ' τον πατέρα της ή από θρύλους και παραδόσεις.
Τώρα αρκετά μεγάλος πια αποφάσισα να γράψω ένα κείμενο ψάχνοντας όσες αλήθειες υπάρχουν μέσα από μαρτυρίες αλλά και θρυλούμενα. Επειδή μόνος μου δεν θα τα κατάφερνα ζήτησα τη βοήθεια τόσο για τη διόρθωση όσο και τη συμπλήρωση του κειμένου από τον Κώστα Χάρη, έναν από τους πολλούς πατέρες (και ηλικιακά) των γραμμάτων της Κερασιάς. Τον ευχαριστώ πολύ.
Η Μαρία ή Μαρίτσα Πενταγιώτισσα ήταν μια κοπέλα θρυλική για την ομορφιά αλλά και για ένα πολύκροτο ερωτικό της σκάνδαλο, που έζησε την εποχή της βασιλείας του Όθωνα στην ορεινή Φωκίδα. Το προσωνύμιο Πενταγιώτισσα το όφειλε στον τόπο καταγωγής της, το χωριό Πενταγιού. Η ιστορία της αποτέλεσε στα νεότερα χρόνια πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών και τραγουδιών.
Η Μαρία Πενταγιώτισσα φέρεται να γεννήθηκε το 1821. Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της «μωρή δασκαλοπούλα» στο γνωστό τραγούδι «Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά». Υπήρξε ιδιαίτερα όμορφη κοπέλα, δυναμική και χειραφετημένη για τα δεδομένα της εποχής της. Αυτό που άφησε την ιστορία της ζωής της στην παράδοση είναι το ότι υπήρξε ηρωίδα ενός ερωτικού σκανδάλου που κατέληξε στη δολοφονία του αδερφού της. Μια συνισταμένη διάφορων εκδοχών αναφορικά με τη ζωή της διαλαμβάνει τα ακόλουθα περιστατικά που χρονολογικά τοποθετούνται στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα:
Σε μια επίσκεψη του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας στην Άμφισσα (τα Σάλωνα), πήγαν αντιπροσωπείες από όλα τα χωριά της Φωκίδας για να πάρουν μέρος στους εορτασμούς της υποδοχής του βασιλικού ζεύγους. Πήγαν κι από την Πενταγιού. Στην αντιπροσωπεία των Πενταγιωτών συμμετείχε και η Μαρία. Λέγεται μάλιστα ότι, κατά την παρουσίαση των αντιπροσωπειών, η βασίλισσα Αμαλία εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά της Μαρίας και εκδήλωσε πρόθεση να την καλέσει στο παλάτι και να την εντάξει στην ακολουθία της. Στα πλαίσια των εορτασμών στα Σάλωνα για την υποδοχή του βασιλικού ζεύγους, οι διάφορες αντιπροσωπείες επιδόθηκαν σε γλέντια, με ρουμελιώτικο φαγοπότι και χορούς. Η Πενταγιώτικη αντιπροσωπεία είχε στήσει τη διασκέδαση στο χωριό Χρισσό, λίγο πιο έξω από τα Σάλωνα, κοντά στους Δελφούς. Εκεί, μπαίνοντας στο χορό η Μαρία, μπήκε κοντά της, πιάνοντας της το χέρι, και ένας συγχωριανός της νέος, ο Δημήτρης Τουρκάκης. Στο χωριό είχε κυκλοφορήσει η φήμη ότι οι δυο νέοι είχαν κρυφό ερωτικό δεσμό. Μόλις είδε το χειροκράτημα αυτό στο χορό ο αδερφός της Μαρίας Γιάννης, όρμησε έξαλλος και έσυρε, μπροστά σε όλους τους συγχωριανούς, τη Μαρία έξω από το χορό. Αυτή το θεώρησε αυτό μεγάλη προσβολή και επιστρέφοντας στην Πενταγιού, σε συνάντησή της με τον Τουρκάκη, οργισμένη του είπε να μην τον ξαναδεί μπροστά της, γιατί ήταν δειλός και δεν είχε το θάρρος να την υπερασπίσει ζητώντας την από τον αδερφό της σε γάμο.
Ο Τουρκάκης, κατά την παράδοση πάντα, για να αποδείξει πως δεν ήταν δειλός, έστησε νύχτα καρτέρι στον αδερφό της Μαρίας και τον σκότωσε. Στη συνέχεια μετέφερε το πτώμα στο Ξεροβούνι που υψώνεται πάνω από το χωριό και το έριξε στον «κάρκανο», ένα βαθύ βάραθρο στην κορφή του βουνού και κατόπιν, νύχτα ακόμα, γύρισε στο χωριό, στον κήπο έξω από το σπίτι της Μαρίας, και της έκαμε σινιάλο να κατέβει. Μόλις συναντήθηκαν, της έδειξε την αρματωσιά του αδερφού της, της είπε ότι δεν είναι δειλός και της ανάγγειλε θριαμβευτικά το «κατόρθωμά» του. Εκείνη αποτροπιασμένη έβγαλε μια κραυγή πόνου «αδερφέ μου, σε σκότωσα!». Σε δυο τρεις μέρες, βοσκοί Πενταγιώτες, στο βουνό, οδηγημένοι κι από τα σκυλιά τους, βρήκαν και ανέσυραν το πτώμα από το βάραθρο κι όπως ήταν επόμενο έφτασε στην Πενταγιού η χωροφυλακή για ανακρίσεις. Ο Τουρκάκης μετά τη συνάντησή του στον κήπο της Μαρίας εξαφανίστηκε. Τελικά οδηγήθηκε στις αρχές με την κατηγορία του φόνου. Το σημαντικό για το θέμα μας είναι το γεγονός ότι κατηγορήθηκε και η Μαρία για ηθική αυτουργία. Η κατηγορία στηρίχτηκε στη μαρτυρία της αδερφής της η οποία κατέθεσε για την κραυγή της Μαρίας «αδερφέ μου σε σκότωσα» εκείνη τη νύχτα της συνάντησης της με τον Τουρκάκη στον κήπο. Η αδερφή της Μαρίας, κατά την παράδοση, ήταν μάλλον άσχημη και ζήλευε τη Μαρία για την ομορφιά της.
Συνελήφθη λοιπόν και η Μαρία, καταδικάστηκε και κλείστηκε στις φυλακές Λαμίας. Ύστερα από λίγα χρόνια στη φυλακή, πριν εκτίσει ακόμα την ποινή της, σύμφωνα με την παράδοση πάντα, πλάνεψε με τα θέλγητρά της το φύλακα της φυλακής και τη διευκόλυνε να δραπετεύσει. Περπατώντας από τόπο σε τόπο έφτασε στην Πενταγιού την ημέρα της Λαμπρής και βρήκε τους συγχωριανούς της να χορεύουν στην πλατεία
του χωριού. Άκουσε και το τραγούδι το αφιερωμένο στην προσωπική της τραγωδία:
«Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παλληκάρια...»
Οι Πενταγιώτες, μόλις την είδαν ανήμερα του Πάσχα στην πλατεία, ταράχτηκαν. Οι περισσότεροι την αντίκρισαν με ανάμικτα συναισθήματα. Μερικοί επιτιμητικά και η κόρη του πάρεδρου του χωριού, η οποία από τα παιδικά τους ακόμα χρόνια φθονούσε τη Μαρία για τα κάλλη της, που η ίδια δεν είχε, της φέρθηκε έκδηλα εχθρικά. Η Μαρία, μπροστά σε αυτή την υποδοχή, προχώρησε στο κέντρο της ομήγυρης και θαρραλέα, όμως και με παράπονο, φώναξε: «τί σας έκαμα, ωρέ Πενταγιώτες, και με κατατρέχετε;». Αναταραχή και σούσουρο ήταν η απάντηση.
Συνελήφθη λοιπόν και η Μαρία, καταδικάστηκε και κλείστηκε στις φυλακές Λαμίας. Ύστερα από λίγα χρόνια στη φυλακή, πριν εκτίσει ακόμα την ποινή της, σύμφωνα με την παράδοση πάντα, πλάνεψε με τα θέλγητρά της το φύλακα της φυλακής και τη διευκόλυνε να δραπετεύσει. Περπατώντας από τόπο σε τόπο έφτασε στην Πενταγιού την ημέρα της Λαμπρής και βρήκε τους συγχωριανούς της να χορεύουν στην πλατεία
του χωριού. Άκουσε και το τραγούδι το αφιερωμένο στην προσωπική της τραγωδία:
«Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παλληκάρια...»
Οι Πενταγιώτες, μόλις την είδαν ανήμερα του Πάσχα στην πλατεία, ταράχτηκαν. Οι περισσότεροι την αντίκρισαν με ανάμικτα συναισθήματα. Μερικοί επιτιμητικά και η κόρη του πάρεδρου του χωριού, η οποία από τα παιδικά τους ακόμα χρόνια φθονούσε τη Μαρία για τα κάλλη της, που η ίδια δεν είχε, της φέρθηκε έκδηλα εχθρικά. Η Μαρία, μπροστά σε αυτή την υποδοχή, προχώρησε στο κέντρο της ομήγυρης και θαρραλέα, όμως και με παράπονο, φώναξε: «τί σας έκαμα, ωρέ Πενταγιώτες, και με κατατρέχετε;». Αναταραχή και σούσουρο ήταν η απάντηση.
Απογοητευμένη η Μαρία και φοβούμενη ότι θα κατάφθανε η χωροφυλακή να τη συλλάβει και να την οδηγήσει πίσω στη φυλακή, εγκατέλειψε το χωριό και τράπηκε προς τα βουνά της περιοχής όπου περιφερόταν μια μικρή ομάδα «ληστών», φυγόδικων δηλαδή, εναντίον των οποίων εκκρεμούσαν εντάλματα σύλληψης για σοβαρά μάλλον αδικήματα (γι' αυτό και αποκαλούνταν «ντελματζήδες»). Η Μαρία κατέφυγε στον επικεφαλής της ομάδας, στον καπετάνιο και εκείνοι τη δέχτηκαν και την ενέταξαν στη δύναμη της ομάδας. Δεν έμεινε πολύν καιρό εκεί. Ο παπάς της Πενταγιούς ανέβηκε μια μέρα στο βουνό και τη συνάντησε. Της μίλησε με συμπάθεια και με θερμά λόγια της έπλεξε το εγκώμιο, πόσο καλή κοπέλα ήταν πριν από τη περιπέτεια της. Τη συγκίνησε και την έπεισε να γυρίσει μαζί του στο χωριό. Κατάφεραν ακόμα να αμνηστεμθεί κι έτσι τέλειωσαν πιο τα βάσανα της. Αργότερα παντρεύτηκε στο πλαϊνό μεγαλοχώρι, το Παλαιοκάτουνο (Κροκύλειο σήμερα), το χήρο Κωνσταντίνο Αρμάο που είχε από τον προηγούμενο γάμο του τέσσερα παιδιά. Η Μαρία τα ανάθρεψε, τα μόρφωσε και τους έδωσε σωστές αρχές. Πέθανε τιμημένη το 1885, σε ηλικία 84 ετών.
. (Παρά)Λογοτεχνία – Θεατρικά έργα και ταινίες για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα Η ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας έγινε γνωστή σε όλη την Ελλάδα. Άρχισε έτσι να “κινείται” στα όρια του θρύλου.
Ο Κωστής Παλαμάς στην ποιητική συλλογή “Τα Μάτια της Ψυχής μου” (1890) της αφιέρωσε πολύστιχο ποίημα όπου ύμνησε την ομορφιά της. Για τη Μαρία, έγραψαν ο Π. Νιρβάνας, ο Δ. Καμπούρογλου (κυρίως για τα τελευταία χρόνια της ζωής της, μερικά από τα οποία μάλιστα, κατά μία εκδοχή, πέρασε σε μοναστήρι) και ο Α. Καρκαβίτσας (περιοδικό “Εστία”, τόμος ΚΗ’, σελ. 97-100, 1889). Ο μεγάλος όμως πεζογράφος μας γράφει αρκετές ανακρίβειες στο σχετικό κείμενο. Εκτός από δημοτικό τραγούδι που γνώρισε δεκάδες ερμηνείες και παραλλαγές, η Μαρία η Πενταγιώτισσα έγινε ακόμα ρομαντικό μυθιστόρημα, θεατρικό έργο, παράσταση του θεάτρου σκιών, μυθιστόρημα σε συνέχειες που δημοσιεύθηκε σε εφημερίδες, αλλά κυρίως ληστρικό μυθιστόρημα! Έτσι σε μια σειρά μυθιστορημάτων του Α. Κυριακού (από το 1905 ως το 1923) εμφανίζεται ως λησταρχίνα, κάτι τελείως ανακριβές, καθώς η Πενταγιώτισσα ποτέ δεν είχε καμία σχέση με καμία ληστεία. Το 1927-1928, επισκέφθηκε τους Πενταγιούς ο Αχιλλέας Μαδράς για να συγκεντρώσει υλικό για κινηματογραφική ταινία, με θέμα τη ζωή της Μαρίας.
Βρήκε όμως κλειστά στόματα. Η ταινία παρ’ όλα αυτά, γυρίστηκε και προβλήθηκε το 1929. Τίτλος της, φυσικά, “Μαρία Πενταγιώτισσα”. Κι εδώ η υπόθεση ξεφεύγει από την πραγματικότητα, καθώς η Μαρία εγκαταλείπει το χωριό της και ακολουθεί τον αγαπημένο της, ένα γενναίο λήσταρχο, στα βουνά. Αν και δέχτηκε κακές κριτικές, χαρακτηρίστηκε ως “εθνική μας ταινία” από το κοινό και πολλά έντυπα της εποχής. Στην ταινία, πρωταγωνιστούσαν: Φρίντα Πουπελίνα (με το ψευδώνυμο Νένα Μάη), Αιμίλιος Βεάκης, Αχιλλέας Μαδράς (ο… νονός του σαρδάμ για όσους δεν το γνωρίζουν) κ.ά. Το κράτος ενίσχυσε τον Μαδρά με στρατιώτες και πολεμικό υλικό για τις ανάγκες της ταινίας. Το φιλμ έγινε ομιλόν το 1939 στο Χόλιγουντ και προβλήθηκε με μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα. Το 1957, προβλήθηκε η ταινία “Μαρία Πενταγιώτισσα” σε σενάριο και σκηνοθεσία Κώστα Ανδρίτσου.
Πρωταγωνιστούσαν σ’ αυτή οι: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Ανδρέας Μπάρκουλης, Στέφανος Στρατηγός, Λάμπρος Κωνσταντάρας, Θόδωρος Μορίδης, Κώστας Χατζηχρήστος, Θανάσης Βέγγος κ.ά. Η ταινία έκοψε 31.254 εισιτήρια και εκτόξευσε τη δημοτικότητα της Αλίκης Βουγιουκλάκη στα ύψη. Υπάρχει και ταινία του 1967, με τίτλο “Η Κόρη της Πενταγιώτισσας” σε σενάριο Νέστορα Μάτσα και σκηνοθεσία Αντώνη Τέμπου. Σ’ αυτήν πρωταγωνιστούν: Γιώτα Σοϊμίρη, Χάρης Παναγιώτου, Θόδωρος Μορίδης, Στέφανος Στρατηγός, Σωτήρης Μουστάκας κ.ά. Η ταινία έκοψε 55.483 εισιτήρια. Τέλος, σύμφωνα με το βιβλίο του Δ. Χαλατσά “Ληστρικά Τραγούδια”, η δικογραφία του Κακουργιοδικείου Μεσολογγίου για την υπόθεση της Μαρίας της Πενταγιώτισσας και του “Τουρκάκη” υπήρχε στο Εφετείο Πατρών ως το 1957. Από τότε… αγνοείται η τύχη της! Ανάμεσα στα δεκάδες δημοτικά τραγούδια για τη Μαρία, υπάρχει κι ένα λαϊκό, του 1969, ερμηνευμένο από τον Γιώργο Ταλιούρη (“Στολίδι Είσαι Μόνη σου”, “Εσύ Είσαι Αριστοκράτισσα” κ.ά.). Επιλέξαμε αυτό, ως κάτι διαφορετικό για το τέλος αυτού του διαφορετικού, πιστεύουμε, άρθρου για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα!
. (Παρά)Λογοτεχνία – Θεατρικά έργα και ταινίες για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα Η ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας έγινε γνωστή σε όλη την Ελλάδα. Άρχισε έτσι να “κινείται” στα όρια του θρύλου.
Ο Κωστής Παλαμάς στην ποιητική συλλογή “Τα Μάτια της Ψυχής μου” (1890) της αφιέρωσε πολύστιχο ποίημα όπου ύμνησε την ομορφιά της. Για τη Μαρία, έγραψαν ο Π. Νιρβάνας, ο Δ. Καμπούρογλου (κυρίως για τα τελευταία χρόνια της ζωής της, μερικά από τα οποία μάλιστα, κατά μία εκδοχή, πέρασε σε μοναστήρι) και ο Α. Καρκαβίτσας (περιοδικό “Εστία”, τόμος ΚΗ’, σελ. 97-100, 1889). Ο μεγάλος όμως πεζογράφος μας γράφει αρκετές ανακρίβειες στο σχετικό κείμενο. Εκτός από δημοτικό τραγούδι που γνώρισε δεκάδες ερμηνείες και παραλλαγές, η Μαρία η Πενταγιώτισσα έγινε ακόμα ρομαντικό μυθιστόρημα, θεατρικό έργο, παράσταση του θεάτρου σκιών, μυθιστόρημα σε συνέχειες που δημοσιεύθηκε σε εφημερίδες, αλλά κυρίως ληστρικό μυθιστόρημα! Έτσι σε μια σειρά μυθιστορημάτων του Α. Κυριακού (από το 1905 ως το 1923) εμφανίζεται ως λησταρχίνα, κάτι τελείως ανακριβές, καθώς η Πενταγιώτισσα ποτέ δεν είχε καμία σχέση με καμία ληστεία. Το 1927-1928, επισκέφθηκε τους Πενταγιούς ο Αχιλλέας Μαδράς για να συγκεντρώσει υλικό για κινηματογραφική ταινία, με θέμα τη ζωή της Μαρίας.
Βρήκε όμως κλειστά στόματα. Η ταινία παρ’ όλα αυτά, γυρίστηκε και προβλήθηκε το 1929. Τίτλος της, φυσικά, “Μαρία Πενταγιώτισσα”. Κι εδώ η υπόθεση ξεφεύγει από την πραγματικότητα, καθώς η Μαρία εγκαταλείπει το χωριό της και ακολουθεί τον αγαπημένο της, ένα γενναίο λήσταρχο, στα βουνά. Αν και δέχτηκε κακές κριτικές, χαρακτηρίστηκε ως “εθνική μας ταινία” από το κοινό και πολλά έντυπα της εποχής. Στην ταινία, πρωταγωνιστούσαν: Φρίντα Πουπελίνα (με το ψευδώνυμο Νένα Μάη), Αιμίλιος Βεάκης, Αχιλλέας Μαδράς (ο… νονός του σαρδάμ για όσους δεν το γνωρίζουν) κ.ά. Το κράτος ενίσχυσε τον Μαδρά με στρατιώτες και πολεμικό υλικό για τις ανάγκες της ταινίας. Το φιλμ έγινε ομιλόν το 1939 στο Χόλιγουντ και προβλήθηκε με μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα. Το 1957, προβλήθηκε η ταινία “Μαρία Πενταγιώτισσα” σε σενάριο και σκηνοθεσία Κώστα Ανδρίτσου.
Πρωταγωνιστούσαν σ’ αυτή οι: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Ανδρέας Μπάρκουλης, Στέφανος Στρατηγός, Λάμπρος Κωνσταντάρας, Θόδωρος Μορίδης, Κώστας Χατζηχρήστος, Θανάσης Βέγγος κ.ά. Η ταινία έκοψε 31.254 εισιτήρια και εκτόξευσε τη δημοτικότητα της Αλίκης Βουγιουκλάκη στα ύψη. Υπάρχει και ταινία του 1967, με τίτλο “Η Κόρη της Πενταγιώτισσας” σε σενάριο Νέστορα Μάτσα και σκηνοθεσία Αντώνη Τέμπου. Σ’ αυτήν πρωταγωνιστούν: Γιώτα Σοϊμίρη, Χάρης Παναγιώτου, Θόδωρος Μορίδης, Στέφανος Στρατηγός, Σωτήρης Μουστάκας κ.ά. Η ταινία έκοψε 55.483 εισιτήρια. Τέλος, σύμφωνα με το βιβλίο του Δ. Χαλατσά “Ληστρικά Τραγούδια”, η δικογραφία του Κακουργιοδικείου Μεσολογγίου για την υπόθεση της Μαρίας της Πενταγιώτισσας και του “Τουρκάκη” υπήρχε στο Εφετείο Πατρών ως το 1957. Από τότε… αγνοείται η τύχη της! Ανάμεσα στα δεκάδες δημοτικά τραγούδια για τη Μαρία, υπάρχει κι ένα λαϊκό, του 1969, ερμηνευμένο από τον Γιώργο Ταλιούρη (“Στολίδι Είσαι Μόνη σου”, “Εσύ Είσαι Αριστοκράτισσα” κ.ά.). Επιλέξαμε αυτό, ως κάτι διαφορετικό για το τέλος αυτού του διαφορετικού, πιστεύουμε, άρθρου για τη Μαρία την Πενταγιώτισσα!
