«Ελευθερία ή Θάνατος» στην αρχή, «Ένωση ή Θάνατος» από κει και πέρα, είτε πρόκειται για τα Επτάνησα, την Κρήτη ή την Κύπρο
Του Μανώλη Εγγλέζου Δεληγιαννάκη
Φέτος είναι χρονιά επετειακή, καθώς συμπληρώνονται...
τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, μιαν επανάσταση από τις πολλές που έκαμαν οι Έλληνες ενάντια στον τουρκικό ζυγό.
Αυτή όμως ήταν η πρώτη που είχε ένα εν μέρει θετικό αποτέλεσμα, καθώς ένα μικρό τμήμα του Ελληνισμού απελευθερώθηκε, δημιουργώντας το πρώτο Ελληνικό κράτος μετά το Βυζάντιο. Η σημασία της λοιπόν είναι τεράστια, καθώς μετά απ’ αυτήν αρκετοί Έλληνες είχαν πια μια χώρα που διαφέντευαν, ενώ οι υπόδουλοι είχαν κάπου να προσβλέπουν.
Αυτό είναι σαφές κι από την αλλαγή του προτάγματος σε όλες τις επαναστατικές ενέργειες του Ελληνισμού μετά από το 1830: Το «Ελευθερία ή Θάνατος» δεν αρκεί, η Ελευθερία δε νοείται παρά μόνο ως Ένωση με το ελλαδικό κράτος. «Ένωση ή Θάνατος» λοιπόν από κει και πέρα, είτε πρόκειται για τα Επτάνησα, την Κρήτη ή την Κύπρο.
Η Κρήτη βέβαια, δε θα έπρεπε κανονικά να περιμένει 90 χρόνια ακόμα για να πανηγυρίσει την Ελευθερία της. Τόσο το προ του 1821 παρελθόν της, όσο και η λυσσώδης συμμετοχή της στην επανάσταση που οδήγησε στη δημιουργία του Ελλαδικού κράτους, της έδιδαν κάθε δικαίωμα να είναι κι αυτή μέσα στα όριά του.
Η Κρήτη ήταν από τις περιοχές που αποκόπηκαν από τον εθνικό κορμό πολύ νωρίς, όταν το 1204 παραχωρήθηκε στους Ενετούς. Για να έχομε κάποιο μέτρο σύγκρισης, η Καππαδοκία ήταν τότε ήδη υπόδουλη, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κρατούσε ελεύθερο τον Πόντο, το Δεσποτάτο της Ηπείρου περιλάμβανε ολόκληρη την Ήπειρο και εδάφη βόρεια και νότια αυτής και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δρούσε ως απευθείας κληρονόμος της Κωνσταντινούπολης και ήταν αυτή που την ανέκτησε.
Η Κρήτη δεν ησύχασε στους εφτά αιώνες της Ενετικής και Τουρκικής σκλαβιάς. Ακόμα κι όταν χάθηκε, το 1453, η κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, η αντίσταση συνεχίστηκε στο πεδίο της ταυτότητας και του πνεύματος, αλλά υπήρξαν κι ένοπλες απόπειρες, όπως η επανάσταση του Κανδανολέοντος.
Εικοσιεπτά επαναστάσεις μετρά η Κρήτη κατά των Ενετών και περισσότερα τοπικά κινήματα αντίστασης, με κορυφαία ίσως στιγμή την εξέγερση του Αγ. Τίτου τον 14ο αιώνα, όπου μια συμμαχία του ντόπιου πληθυσμού με τους Ενετικής καταγωγής κατοίκους κατέλυσε τις ενετικές αρχές και ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος με το ορθόδοξο δόγμα ως επίσημη θρησκεία, «την ιεροτάτην των ιθαγενών γραικικήν», όπως ανέφερε η διακήρυξη της επανάστασης.
Μετά την Άλωση, η συνομωσία του Σήφη Βλαστού, που προδόθηκε και δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση, δείχνει την επιθυμία των συνομωτών ώστε η Κρήτη, που ήταν πια η μόνη ελληνική περιοχή με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό, μπολιασμένο και από πρόσφυγες από την Πόλη, να καταστεί διάδοχο Βυζαντινό κράτος.
Αυτή όμως ήταν η πρώτη που είχε ένα εν μέρει θετικό αποτέλεσμα, καθώς ένα μικρό τμήμα του Ελληνισμού απελευθερώθηκε, δημιουργώντας το πρώτο Ελληνικό κράτος μετά το Βυζάντιο. Η σημασία της λοιπόν είναι τεράστια, καθώς μετά απ’ αυτήν αρκετοί Έλληνες είχαν πια μια χώρα που διαφέντευαν, ενώ οι υπόδουλοι είχαν κάπου να προσβλέπουν.
Αυτό είναι σαφές κι από την αλλαγή του προτάγματος σε όλες τις επαναστατικές ενέργειες του Ελληνισμού μετά από το 1830: Το «Ελευθερία ή Θάνατος» δεν αρκεί, η Ελευθερία δε νοείται παρά μόνο ως Ένωση με το ελλαδικό κράτος. «Ένωση ή Θάνατος» λοιπόν από κει και πέρα, είτε πρόκειται για τα Επτάνησα, την Κρήτη ή την Κύπρο.
Η Κρήτη βέβαια, δε θα έπρεπε κανονικά να περιμένει 90 χρόνια ακόμα για να πανηγυρίσει την Ελευθερία της. Τόσο το προ του 1821 παρελθόν της, όσο και η λυσσώδης συμμετοχή της στην επανάσταση που οδήγησε στη δημιουργία του Ελλαδικού κράτους, της έδιδαν κάθε δικαίωμα να είναι κι αυτή μέσα στα όριά του.
Η Κρήτη ήταν από τις περιοχές που αποκόπηκαν από τον εθνικό κορμό πολύ νωρίς, όταν το 1204 παραχωρήθηκε στους Ενετούς. Για να έχομε κάποιο μέτρο σύγκρισης, η Καππαδοκία ήταν τότε ήδη υπόδουλη, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κρατούσε ελεύθερο τον Πόντο, το Δεσποτάτο της Ηπείρου περιλάμβανε ολόκληρη την Ήπειρο και εδάφη βόρεια και νότια αυτής και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δρούσε ως απευθείας κληρονόμος της Κωνσταντινούπολης και ήταν αυτή που την ανέκτησε.
Η Κρήτη δεν ησύχασε στους εφτά αιώνες της Ενετικής και Τουρκικής σκλαβιάς. Ακόμα κι όταν χάθηκε, το 1453, η κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, η αντίσταση συνεχίστηκε στο πεδίο της ταυτότητας και του πνεύματος, αλλά υπήρξαν κι ένοπλες απόπειρες, όπως η επανάσταση του Κανδανολέοντος.
Εικοσιεπτά επαναστάσεις μετρά η Κρήτη κατά των Ενετών και περισσότερα τοπικά κινήματα αντίστασης, με κορυφαία ίσως στιγμή την εξέγερση του Αγ. Τίτου τον 14ο αιώνα, όπου μια συμμαχία του ντόπιου πληθυσμού με τους Ενετικής καταγωγής κατοίκους κατέλυσε τις ενετικές αρχές και ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος με το ορθόδοξο δόγμα ως επίσημη θρησκεία, «την ιεροτάτην των ιθαγενών γραικικήν», όπως ανέφερε η διακήρυξη της επανάστασης.
Μετά την Άλωση, η συνομωσία του Σήφη Βλαστού, που προδόθηκε και δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση, δείχνει την επιθυμία των συνομωτών ώστε η Κρήτη, που ήταν πια η μόνη ελληνική περιοχή με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό, μπολιασμένο και από πρόσφυγες από την Πόλη, να καταστεί διάδοχο Βυζαντινό κράτος.
Η Κρήτη συμμετέχει, με τα Σφακιά, στα Ορλωφικά, την πανελλήνια επανάσταση του 1770, ενώ πληθώρα Κρητικών μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Και το Μάιο του 21 στη Θυμιανή Παναγία Κομητάδων Σφακίων, κήρυξε την επανάσταση, επιδιδόμενη σ’ ένα τιτάνιο αγώνα. Η Κρήτη χρηματοδότησε η ίδια τον Αγώνα με σημαντική συνεισφορά της εκκλησίας, καθώς δεν έφτασαν εκεί τα ξένα δάνεια. Στον εμφύλιο δε συμμετείχε, και μέχρι τέλους αγωνίστηκε με αμείωτη ενέργεια για μιαν απελευθέρωση που δεν ήρθε. Στο πρωτόκολλο του Λονδίνου του Φεβρουαρίου 1830, αναφέρεται πως ότι «Αι σύμμαχοι δυνάμεις δεν δύνανται να αποδεχθώσι το δίκαιον της μεσολαβήσεως του άρχοντος της Ελλάδος ηγεμόνος ως προς τον τρόπον με τον οποίον μετέρχεται η Τουρκική Κυβέρνησις την εξουσίαν της εις την Κρήτην και την Σάμον. Αι νήσοι ταύται πρέπει να μένωσιν υπό την κυριότητα της Πόρτας και να είναι ανεξάρτητοι από την νέαν Δύναμιν ήτις συνεφωνήθη να συστηθή εν τη Ελλάδι».
Η απογοήτευση των Κρητών με αυτή την εξέλιξη πυροδότησε διαρκείς επαναστάσεις κατά το 19ο αιώνα, με αναθεωρημένο στόχο την επανένωση με τον ελεύθερο εθνικό κορμό. Σχεδόν ανά δέκα χρόνια οι Κρήτες ξεσηκώνονται, ενώ και ως «Αυτόνομος Πολιτεία» τον 20ο αιώνα συνέχισαν να εξεγείρονται για την Ένωση, και εξήγαγαν την επανάσταση στη Μακεδονία κι άλλες υπόδουλες περιοχές, πριν ακόμα ενωθούν με την Ελλάδα.
Η Κρήτη λοιπόν, συμπυκνώνει το επαναστατικό όραμα του σκλαβωμένου Ελληνισμού, το οποίο έφερε στα άκρα με πράξεις ηρωισμού, αντίστασης, αυτοθυσίας. Και μας θυμίζει πως η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση δεν πρέπει να λειτουργεί εφησυχαστικά, ούτε να περιορίζεται σε μιαν αντίληψη περί τετρακοσίων χρόνων δουλείας, αφού για πολλές περιοχές η σκλαβιά κράτησε περισσότερο -και για κάποιες κρατάει ακόμα. Το παράδειγμα της Κρήτης μας δείχνει ακόμα πως η επέτειος προσφέρεται για αναστοχασμό και εγρήγορση, πως τίποτα δεν είναι δεδομένο, και πως οι διαρκείς τουρκικές αμφισβητήσεις πρέπει να έχουν τις ίδιες απαντήσεις που η ιστορική μας εμπειρία και πνεύμα αντίστασης έχουν δώσει από πολύ πιο δύσκολες εποχές…
Η Κρήτη λοιπόν, συμπυκνώνει το επαναστατικό όραμα του σκλαβωμένου Ελληνισμού, το οποίο έφερε στα άκρα με πράξεις ηρωισμού, αντίστασης, αυτοθυσίας. Και μας θυμίζει πως η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση δεν πρέπει να λειτουργεί εφησυχαστικά, ούτε να περιορίζεται σε μιαν αντίληψη περί τετρακοσίων χρόνων δουλείας, αφού για πολλές περιοχές η σκλαβιά κράτησε περισσότερο -και για κάποιες κρατάει ακόμα. Το παράδειγμα της Κρήτης μας δείχνει ακόμα πως η επέτειος προσφέρεται για αναστοχασμό και εγρήγορση, πως τίποτα δεν είναι δεδομένο, και πως οι διαρκείς τουρκικές αμφισβητήσεις πρέπει να έχουν τις ίδιες απαντήσεις που η ιστορική μας εμπειρία και πνεύμα αντίστασης έχουν δώσει από πολύ πιο δύσκολες εποχές…
