Η Νίκη Σταύρου μπορεί να μην είναι γνωστή στο ευρύ κοινό, ωστόσο έχει ίσως το μεγαλύτερο βάρος από όλους εκείνους τους κληρονόμους της πνευματικής περιουσίας των ανθρώπων του πνεύματος: Είναι...
η κληρονόμος των δικαιωμάτων του Νίκου Καζαντζάκη, του ανθρώπου στον οποίο «πάτησε» πάνω του όλος ο σύγχρονος πνευματικός κόσμος της Ελλάδας.
- Από τον
Νίκο Νικόλιζα
Εμφάνιση της Νίκης Σταύρου στην ταινία του Σμαραγδή «Καζαντζάκης»
Κυρία Σταύρου, είστε η κληρονόμος της πνευματικής περιουσίας του Νίκου και της Ελένης Καζαντζάκη. Να υποθέσω ότι έχετε αντιληφθεί το βάρος αυτής της κληρονομιάς…
Νιώθω μεγάλο βάρος της ευθύνης αυτής. Είμαι ένα πάρα πολύ αγχωμένο άτομο και πάντα ανήσυχη – όπως έλεγε ο Καζαντζάκης. Πρέπει να επαγρυπνώ, να μην κάνω κάποιο λάθος. Μιλάμε για πράγματα τα οποία μπορεί να επηρεάσουν το αναγνωστικό κοινό. Η αλήθεια είναι πως έχω να κοιμηθώ ήρεμα 10 ολόκληρα χρόνια. Είναι ένας ογκόλιθος ο Καζαντζάκης, γεμάτος με «φως». Και το «φως» αυτό πρέπει να διοχετευτεί στα σωστά κανάλια για να φτάσει στους σωστούς ανθρώπους.
Εσείς είχατε γνωρίσει την Ελένη Καζαντζάκη;
Η Ελένη με μεγάλωσε. Η Ελένη βασικά μου έσωσε τη ζωή δύο φορές: Η Ελένη ήταν πολύ φίλη με τη μητέρα μου και τον πατέρα μου. Το 1971, λοιπόν, πήρε η μητέρα μου την Ελένη Καζαντζάκη απελπισμένη (η μητέρα μου ήταν στην Κύπρο και η Ελένη στη Γενεύη) και της είπε: «Είμαι πάλι έγκυος και πιστεύω πως θα χάσω και αυτήν τη φορά το παιδί». Η μητέρα μου είχε χάσει ακόμα πέντε παιδιά. Είχε πολύ μεγάλο πρόβλημα. Και η Ελένη τής είπε: «Μαίρη, όχι. Αυτό το παιδί δεν θα το χάσουμε. Θα έρθεις εδώ, στη Γενεύη, όπου έχουμε έναν καταπληκτικό Έλληνα επιστήμονα, και θα σε φροντίσω εγώ». Η μητέρα μου αμέσως πήρε το αεροπλάνο και έμεινε όλους τους μήνες της εγκυμοσύνης εκεί. Όταν γεννήθηκα, το πρώτο διαμέρισμα που γνώρισα ήταν της Ελένης στη Γενεύη. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που μου έσωσε τη ζωή. Η δεύτερη φορά ήταν κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το 1974. Η Ελένη, λοιπόν, μου είχε κάνει δώρο ένα διαμέρισμα στην Κερύνεια στο Πέντε Μίλι, που είναι ακριβώς το σημείο απόβασης των τουρκικών στρατευμάτων στην Κύπρο. Ήταν καλοκαίρι του ’74 και παραθερίζαμε. Και ξαφνικά γίνεται η εισβολή. Η Ελένη βρισκόταν μπροστά στο μπαλκόνι που βλέπει προς τη θάλασσα. Έχει σκοτεινιάσει ο ουρανός από τα τουρκικά αεροπλάνα και βλέπει να έρχονται Τούρκοι που οπλοφορούσαν προς το σπίτι μας. Εκείνη είχε μαζί της το ελβετικό διαβατήριο. Βγαίνει στον δρόμο και κρατώντας στα χέρια το διαβατήριο τους έλεγε: «Είμαστε Ελβετοί». Στους στρατιώτες μιλούσε με πολύ θάρρος στα γαλλικά. Ετσι κατάφερε να μας πάει μέχρι τα βρετανικά ελικόπτερα, όπου μας μετέφεραν στις βρετανικές βάσεις και έτσι σωθήκαμε.
Νιώθω μεγάλο βάρος της ευθύνης αυτής. Είμαι ένα πάρα πολύ αγχωμένο άτομο και πάντα ανήσυχη – όπως έλεγε ο Καζαντζάκης. Πρέπει να επαγρυπνώ, να μην κάνω κάποιο λάθος. Μιλάμε για πράγματα τα οποία μπορεί να επηρεάσουν το αναγνωστικό κοινό. Η αλήθεια είναι πως έχω να κοιμηθώ ήρεμα 10 ολόκληρα χρόνια. Είναι ένας ογκόλιθος ο Καζαντζάκης, γεμάτος με «φως». Και το «φως» αυτό πρέπει να διοχετευτεί στα σωστά κανάλια για να φτάσει στους σωστούς ανθρώπους.
Εσείς είχατε γνωρίσει την Ελένη Καζαντζάκη;
Η Ελένη με μεγάλωσε. Η Ελένη βασικά μου έσωσε τη ζωή δύο φορές: Η Ελένη ήταν πολύ φίλη με τη μητέρα μου και τον πατέρα μου. Το 1971, λοιπόν, πήρε η μητέρα μου την Ελένη Καζαντζάκη απελπισμένη (η μητέρα μου ήταν στην Κύπρο και η Ελένη στη Γενεύη) και της είπε: «Είμαι πάλι έγκυος και πιστεύω πως θα χάσω και αυτήν τη φορά το παιδί». Η μητέρα μου είχε χάσει ακόμα πέντε παιδιά. Είχε πολύ μεγάλο πρόβλημα. Και η Ελένη τής είπε: «Μαίρη, όχι. Αυτό το παιδί δεν θα το χάσουμε. Θα έρθεις εδώ, στη Γενεύη, όπου έχουμε έναν καταπληκτικό Έλληνα επιστήμονα, και θα σε φροντίσω εγώ». Η μητέρα μου αμέσως πήρε το αεροπλάνο και έμεινε όλους τους μήνες της εγκυμοσύνης εκεί. Όταν γεννήθηκα, το πρώτο διαμέρισμα που γνώρισα ήταν της Ελένης στη Γενεύη. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που μου έσωσε τη ζωή. Η δεύτερη φορά ήταν κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το 1974. Η Ελένη, λοιπόν, μου είχε κάνει δώρο ένα διαμέρισμα στην Κερύνεια στο Πέντε Μίλι, που είναι ακριβώς το σημείο απόβασης των τουρκικών στρατευμάτων στην Κύπρο. Ήταν καλοκαίρι του ’74 και παραθερίζαμε. Και ξαφνικά γίνεται η εισβολή. Η Ελένη βρισκόταν μπροστά στο μπαλκόνι που βλέπει προς τη θάλασσα. Έχει σκοτεινιάσει ο ουρανός από τα τουρκικά αεροπλάνα και βλέπει να έρχονται Τούρκοι που οπλοφορούσαν προς το σπίτι μας. Εκείνη είχε μαζί της το ελβετικό διαβατήριο. Βγαίνει στον δρόμο και κρατώντας στα χέρια το διαβατήριο τους έλεγε: «Είμαστε Ελβετοί». Στους στρατιώτες μιλούσε με πολύ θάρρος στα γαλλικά. Ετσι κατάφερε να μας πάει μέχρι τα βρετανικά ελικόπτερα, όπου μας μετέφεραν στις βρετανικές βάσεις και έτσι σωθήκαμε.
Η μητέρα της Σταύρου έγκυος στη Γενεύη
Ξαναπήγατε στο σπίτι της Κερύνειας;
Ξαναπήγατε στο σπίτι της Κερύνειας;
Όχι, δεν ξαναπήγα ποτέ. Μου είπαν να πάω να το δω, αλλά δεν ήθελα. Με πληγώνει πολύ. Η Κύπρος είναι η τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης που είναι διχασμένη, υπό κατάληψη.
Η Ελένη Καζαντζάκη ήταν και νονά σας. Θυμάστε αφηγήσεις της;
Η Ελένη με βάφτισε και ήταν συνεχώς γεμάτη με αφηγήσεις η ζωή μας. Το μυστήριο της βάφτισης το είχε τελέσει ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Θυμάμαι ότι η Ελένη συνεχώς μου μιλούσε για τον Νίκο Καζαντζάκη, σαν να ζούσε μαζί μας. Είχε κρεμασμένα τα ρούχα του στην ντουλάπα του σπιτιού όπου έμενε.
Η Ελένη Καζαντζάκη ήταν και νονά σας. Θυμάστε αφηγήσεις της;
Η Ελένη με βάφτισε και ήταν συνεχώς γεμάτη με αφηγήσεις η ζωή μας. Το μυστήριο της βάφτισης το είχε τελέσει ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Θυμάμαι ότι η Ελένη συνεχώς μου μιλούσε για τον Νίκο Καζαντζάκη, σαν να ζούσε μαζί μας. Είχε κρεμασμένα τα ρούχα του στην ντουλάπα του σπιτιού όπου έμενε.
Στη βάφτισή της με τον Μακάριο
Είχε ζητήσει να σας υιοθετήσει;
Αυτό που λέτε είναι γεγονός. Η Ελένη είχε ζητήσει να με υιοθετήσει. Αλλά είχα τους δύο γονείς μου και ο μπαμπάς μου ήταν υφυπουργός Παρα τω Προέδρω. Επειδή ήταν δημόσιο πρόσωπο ο πατέρας μου, φοβούνταν μήπως γίνει κάποια παρεξήγηση. Ήταν άλλες οι εποχές εκείνες και άλλες οι νοοτροπίες!
Τι σας έκανε περισσότερο εντύπωση από την Ελένη Καζαντζάκη;
Μου είχε κάνει εντύπωση τα ρούχα που είχε κρεμασμένα του Καζαντζάκη, σαν να μην ήταν νεκρός. Σαν να ζούσε μαζί της. Επίσης, όταν έφυγε ο Καζαντζάκης, σχεδόν «καταστράφηκε» όλος ο κόσμος της Ελένης. Λίγο καιρό μετά τον θάνατό του εκείνη εμφανίστηκε σε κάποια δεξίωση με ένα κόκκινο φουστάνι. Κάποιος τής έκανε παρατήρηση ότι πρέπει να φοράει μαύρα ρούχα. «Γιατί να φοράω μαύρα;» ρώτησε εκείνη και της απάντησε ο επικριτής της ότι είχε πεθάνει πρόσφατα ο σύζυγός της. Τότε εκείνη του απάντησε: «Ποιος πέθανε; Πέθανε ο Καζαντζάκης;» Και έτσι τους αποστόμωσε όλους. Όταν είχες στο πλευρό σου την Ελένη Καζαντζάκη, δεν φοβόσουν τίποτα. Ήταν ο πιο τολμηρός άνθρωπος που έχω γνωρίσει.
Ως πνευματική σας μάνα πώς ήταν; Είχε καταλάβει το βάρος της ευθύνης που είχε με το όνομα Καζαντζάκη;
Ναι, το είχε καταλάβει. Κάθε μέρα ήταν και μια άλλη, γεμάτη εκπλήξεις μέρα. Μιλούσαμε για τον Καζαντζάκη, για τα σχέδια που έκανε και πώς θα προωθήσει το έργο του. Η Ελένη Καζαντζάκη ήταν εκείνη που «έσπρωξε» το έργο του. Που δημιούργησε την έδρα «Νίκου Καζαντζάκη» στο Σαν Φρανσίσκο. Εκείνη κινούσε όλα τα νήματα. Πήγαινε σε όλες τις εκδηλώσεις που την καλούσαν και διέσωσε την ιστορία του συζύγου της. Και δεν της ξέφευγε τίποτα. Ακόμα και τα βιβλία στην άκρη του κόσμου που έβγαιναν για τον Νίκο Καζαντζάκη, εκείνη το μάθαινε και απευθείας ασχολούνταν. Θυμάμαι κάποιος εκδότης είχε κάνει λάθος -επίτηδες- στη μετάφραση του έργου «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Έβαλε ενδιάμεσα κάποιες δικές του σελίδες. Και εκείνη το βρήκε.
Αυτό που λέτε είναι γεγονός. Η Ελένη είχε ζητήσει να με υιοθετήσει. Αλλά είχα τους δύο γονείς μου και ο μπαμπάς μου ήταν υφυπουργός Παρα τω Προέδρω. Επειδή ήταν δημόσιο πρόσωπο ο πατέρας μου, φοβούνταν μήπως γίνει κάποια παρεξήγηση. Ήταν άλλες οι εποχές εκείνες και άλλες οι νοοτροπίες!
Τι σας έκανε περισσότερο εντύπωση από την Ελένη Καζαντζάκη;
Μου είχε κάνει εντύπωση τα ρούχα που είχε κρεμασμένα του Καζαντζάκη, σαν να μην ήταν νεκρός. Σαν να ζούσε μαζί της. Επίσης, όταν έφυγε ο Καζαντζάκης, σχεδόν «καταστράφηκε» όλος ο κόσμος της Ελένης. Λίγο καιρό μετά τον θάνατό του εκείνη εμφανίστηκε σε κάποια δεξίωση με ένα κόκκινο φουστάνι. Κάποιος τής έκανε παρατήρηση ότι πρέπει να φοράει μαύρα ρούχα. «Γιατί να φοράω μαύρα;» ρώτησε εκείνη και της απάντησε ο επικριτής της ότι είχε πεθάνει πρόσφατα ο σύζυγός της. Τότε εκείνη του απάντησε: «Ποιος πέθανε; Πέθανε ο Καζαντζάκης;» Και έτσι τους αποστόμωσε όλους. Όταν είχες στο πλευρό σου την Ελένη Καζαντζάκη, δεν φοβόσουν τίποτα. Ήταν ο πιο τολμηρός άνθρωπος που έχω γνωρίσει.
Ως πνευματική σας μάνα πώς ήταν; Είχε καταλάβει το βάρος της ευθύνης που είχε με το όνομα Καζαντζάκη;
Ναι, το είχε καταλάβει. Κάθε μέρα ήταν και μια άλλη, γεμάτη εκπλήξεις μέρα. Μιλούσαμε για τον Καζαντζάκη, για τα σχέδια που έκανε και πώς θα προωθήσει το έργο του. Η Ελένη Καζαντζάκη ήταν εκείνη που «έσπρωξε» το έργο του. Που δημιούργησε την έδρα «Νίκου Καζαντζάκη» στο Σαν Φρανσίσκο. Εκείνη κινούσε όλα τα νήματα. Πήγαινε σε όλες τις εκδηλώσεις που την καλούσαν και διέσωσε την ιστορία του συζύγου της. Και δεν της ξέφευγε τίποτα. Ακόμα και τα βιβλία στην άκρη του κόσμου που έβγαιναν για τον Νίκο Καζαντζάκη, εκείνη το μάθαινε και απευθείας ασχολούνταν. Θυμάμαι κάποιος εκδότης είχε κάνει λάθος -επίτηδες- στη μετάφραση του έργου «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Έβαλε ενδιάμεσα κάποιες δικές του σελίδες. Και εκείνη το βρήκε.
Γενέθλια με τη νονά της
Τι θυμάστε εσείς από τις τελευταίες μέρες της Ελένης Καζαντζάκη;
Τι θυμάστε εσείς από τις τελευταίες μέρες της Ελένης Καζαντζάκη;
Είχε μέχρι και την τελευταία της ημέρα απίστευτη διαύγεια, με ένα πολύ αδύναμο σώμα. Η Ελένη έφυγε στις 18 Φεβρουαρίου 2004, την ημέρα που γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης. Σημαδιακή μέρα. Ήταν ο μπαμπάς μου κοντά της, στο «Ερρίκος Ντυνάν», της κρατούσε το χέρι και με γουρλωμένα μάτια άρχισε να φωνάζει: «Ο Νίκος μου, ο Νίκος μου». Και έτσι έφυγε!
Με τη νονά της Ελένη Καζαντζάκη
Τη Δευτέρα στο θέατρο «Βρετάνια» θα διαβάσετε το αριστοτεχνικό βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Οι Αδερφοφάδες», ένα ανατριχιαστικά επίκαιρο μυθιστόρημα, που συγκινεί και συγκλονίζει με την τραγική σκιαγράφηση μιας από τις πιο επίπονες περιόδους της νεότερης ελληνικής Ιστορίας, του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949).
Οι «Αδερφοφάδες» είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά, «σκοτεινά» έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το έχω λατρέψει αυτό το έργο. Αφορά τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο, πάνω στο οποίο έκανε αρκετές γραφές ο Καζαντζάκης σε διάφορες περιόδους. Τον Καζαντζάκη ο Ελληνικός Εμφύλιος τον απέλπιζε. Έλεγε: «Γιατί μετά από κάθε πόλεμο πρέπει να γινόμαστε έτσι; Γιατί να σκοτώνει ο αδερφός, τον αδερφό; Γιατί να υπάρχει αυτός ο αλληλοσπαραγμός;» Και μέσα στο βιβλίο του έχει έναν ήρωα που προσπαθεί να φωνάξει: «Αδέρφια, αδερφοθείτε». Μάλιστα, ο ίδιος διάβαζε τα έργα του στην Ελένη προτού τα δημοσιεύσει. Και της έλεγε: «Ελένη μου, έχεις κάποια παρατήρηση πάνω στο έργο;» Η Ελένη ήταν πολύ τολμηρή γυναίκα. Δεν χαριζόταν πουθενά. Θυμάμαι που έκανε καβγά σε λεωφορείο γιατί θεωρούσε πως είχε δίκιο. Η Ελένη τα δακτυλογραφούσε και τα έστελνε στους εκδότες. Με τη σειρά της εκείνη μού τα διάβαζε σε εμένα με το ηχόχρωμα του Νίκου Καζαντζάκη. Αυτό προσπαθώ να μιμηθώ -έως έναν βαθμό- και εγώ από το άκουσμα της φωνής της Ελένης.
Οι «Αδερφοφάδες» είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά, «σκοτεινά» έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το έχω λατρέψει αυτό το έργο. Αφορά τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο, πάνω στο οποίο έκανε αρκετές γραφές ο Καζαντζάκης σε διάφορες περιόδους. Τον Καζαντζάκη ο Ελληνικός Εμφύλιος τον απέλπιζε. Έλεγε: «Γιατί μετά από κάθε πόλεμο πρέπει να γινόμαστε έτσι; Γιατί να σκοτώνει ο αδερφός, τον αδερφό; Γιατί να υπάρχει αυτός ο αλληλοσπαραγμός;» Και μέσα στο βιβλίο του έχει έναν ήρωα που προσπαθεί να φωνάξει: «Αδέρφια, αδερφοθείτε». Μάλιστα, ο ίδιος διάβαζε τα έργα του στην Ελένη προτού τα δημοσιεύσει. Και της έλεγε: «Ελένη μου, έχεις κάποια παρατήρηση πάνω στο έργο;» Η Ελένη ήταν πολύ τολμηρή γυναίκα. Δεν χαριζόταν πουθενά. Θυμάμαι που έκανε καβγά σε λεωφορείο γιατί θεωρούσε πως είχε δίκιο. Η Ελένη τα δακτυλογραφούσε και τα έστελνε στους εκδότες. Με τη σειρά της εκείνη μού τα διάβαζε σε εμένα με το ηχόχρωμα του Νίκου Καζαντζάκη. Αυτό προσπαθώ να μιμηθώ -έως έναν βαθμό- και εγώ από το άκουσμα της φωνής της Ελένης.
