Γράφει ο Φουρλάν Αναστάσιος
Η ταυτότητα δεν είναι πρωτογενές υλικό. Διαμορφώνεται μέσω του άλλου. Επομένως, δεν είναι τυχαίος ο χαρακτηρισμός του ανθρώπου από τον Πλάτωνα ως κοινωνικού όντος. Ο Αριστοτέλης, επίσης, υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει άνθρωπος ¨άπολις¨.
Το τι σημαίνει αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει θέμα διατριβής. Προσπαθώντας να το ερμηνεύσω, θα έλεγα πολύ απλά ότι από τη φύση του ο άνθρωπος είναι προορισμένος να ζει σε οργανωμένη κοινωνία, όπου η εξουσία, δηλαδή η διάκριση κυβερνώντων και κυβερνωμένων είναι απόλυτα φυσική. Με ακόμη πιο απλά λόγια, η εξουσία είναι ένα φυσικό πράγμα, όσο κι αν αυτό ακούγεται στη σκέψη μας περίεργο. Η ανθρώπινη παρέμβαση περιορίζεται στη μορφή του πολιτεύματος. Ας θυμηθούμε ότι κι ο Μαρξ ορίζει τον άνθρωπο ως το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων. Η επίκληση στην αυθεντία των παραπάνω φιλοσόφων δε γίνεται για να πειστούμε ότι τα πράγματα είναι κάπως έτσι. Περισσότερο δείχνει ότι ο στοχασμός δεν μπορεί να συλλάβει έναν άνθρωπο απομονωμένο από κοινωνικές παραμέτρους. Ο ίδιος ο στοχασμός ¨μολύνεται¨ από την κοινωνία, εφόσον για να αισθητοποιηθεί, χρησιμοποιεί τις λέξεις, δηλαδή τη γλώσσα, το κατεξοχήν κοινωνικό αγαθό, που διαμορφώνεται μέσα στην κοινωνία και ¨επιβάλ-λεται¨ απ΄ αυτήν. Η έννοια της επιβολής διαθέτει ένα είδος συνωνυμικής επικάλυ-ψης με την έννοια της ¨αποικιοποίησης¨ που χρησιμοποιεί ο Ντερριντά. Αυτό είναι όμως ένα άλλο θέμα, εξίσου σημαντικό, γιατί επιδιώκει να σπάσει τους φυσικούς δεσμούς του ανθρώπου με τη γλώσσα και γενικότερα το πολιτισμικό πεδίο στο οποίο διαμορφώνεται, αποδομώντας εθνικιστικές εξάρσεις και ανυπόστατες παραδοχές ανωτερότητας.
Επιστρέφοντας στο θέμα της ταυτότητας, το άτομο υιοθετεί μέσα στο περιβάλλον που ζει και κινείται εικόνες, πρακτικές, σύμβολα. Όχι μόνο τις υιοθετεί αλλά αιχμαλωτίζεται απ΄ αυτές με τέτοια ορμή που του δημιουργούν την αίσθηση της φυσικής σχέσης μαζί τους. Σκεπτόμενος τον εαυτό μου, πολλές φορές πιστεύω ότι είναι φυσική η σχέση μου με τη γλώσσα μου, τη συμπεριφορά μου, με τον τόπο που μεγάλωσα, ακόμη και με το όνομά μου. Δηλαδή, δημιουργείται η ψευδαίσθηση της ιδιοκτησίας απέναντι σ΄ αυτά και της φυσικής ανάπτυξής τους σαν να είναι μέρη του σώματός μου. Μια προσεκτικότερη ενασχόληση μ΄ αυτά δείχνει ότι αποτελούν κοινωνική κατασκευή κι ότι όλοι εντασσόμαστε στο μεγάλο εργοστάσιο που είναι η κοινωνία. Κι όταν γράφω εργοστάσιο, το εννοώ, καθότι είναι ο χώρος όπου παράγεται έργο, δηλαδή όλα τα μέσα νοηματοδότησης της ζωής, καθώς και η ίδια η νοηματοδότηση. Άρα, ολο αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό.
Δεν είναι μόνο ο Ντερριντά, που προσανατόλισε αυτές τις σκέψεις μου, αποδομώντας την έννοια της φυσικότητας. Βεβαίως, υπάρχει η αρχαία ελληνική σκέψη, ο Μάρξ, κάποιοι αναρχικοί στοχαστές αλλά κυρίως ο Ζακ Λακάν. Η έννοια του φαντασιακού και του συμβολικού αγκαλιάζουν όλες τις προηγούμενες σκέψεις. Προσπαθώντας να πλησιάσω τη σκέψη του, το φαντασιακό είναι η αιχμαλωσία του οργανισμού από εικόνες του περιβάλλοντός του. Η μίμηση εδώ είναι αποφασι-στικής σημασίας. Οι ταυτίσεις με τις εικόνες που υιοθέτει ο οργανισμός διαμορφώ-νουν σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά του. Το φαντασιακό συμπληρώνεται από το συμβολικό, όπου λεκτικές αναφορές για το άτομο αφομοιώνονται απ΄ αυτό, αν όχι συνειδητά, τότε ασυνείδητα, δίνοντας την αίσθηση ότι το ασυνείδητο πολλές φορές είναι πλουσιότερο από τη συνείδηση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και κατ΄ επέκταση της ταυτότητας. Ο υπερρεαλισμός το γνωρίζει αυτό καλύτερα, δίνοντας κατά καιρούς εξαιρετικά έργα. Η λειτουργία του ασυνειδήτου κάνει πολλές φορές δημιουργική τη ζωή μας ή μας οδηγεί σε εκπλήξεις μεγάλου μεγέθους. Ο Russel έμεινε έκπληκτος, όταν μια μέρα ξεφύλλιζε το ημερολόγιο του πατέρα του κι ανακάλυψε λεπτομέρειες γύρω από το ειδύλλιο των γονιών του. Ποια ήταν η έκπληξη; Φλέρταραν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που φλέρταρε ο ίδιος τη γυναίκα του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το σωστό θα ήταν να πούμε ότι ο ίδιος φλέρταρε με τον ίδιο τρόπο που φλέρταρε ο πατέρας του, γιατί ήταν μια πληροφορία εγγεγραμμένη στο ασυνείδητο, την οποία και μιμήθηκε. Το ασυνείδητο είναι και ο δημιουργός αυτού του φιλόδοξου δοκιμίου να προσεγγίσει τη σκέψη δύσκολων στοχαστών. Η αλήθεια είναι ότι γράφτηκε χωρίς καμία προετοιμασία μέσα σε λίγες ώρες. Μακάρι να ήταν όλα αυτά διαρκώς στη συνείδηση του γράφοντος. Ίσως να ήταν κάτι περισσότερο απ΄ αυτό που είναι.
Προηγουμένως, ανέφερα ότι στην έννοια του φαντασιακού καθοριστικής σημασίας είναι η μίμηση. Επιδιώκοντας να επεκτείνω την έννοια αυτή, όχι μόνο ως μια άμυνα του οργανισμού να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του αλλά και στο χώρο της πολιτικής, θα κάνω αναφορά στον ¨Ηγεμόνα¨ του Μακιαβελι, μια από τις εμμονές μου στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας. Αυτός ξεκάθαρα καλεί τους υποψήφιους κυβερνήτες να μιμηθούν τα παραδείγματα που συστήνει. Χαρακτηρι-στικές είναι οι φράσεις του:¨… ένας συνετός άνθρωπος πρέπει να ακολουθεί πάντοτε δρόμους χαραγμένους από μεγάλους ανθρώπους και να μιμείται όσους ήταν άριστοι, ώστε κι αν ακόμη δεν φτάσει στην αξιοσύνη τους, τουλάχιστον να πάρει λίγο από το άρωμά της… αλλά για να έρθουμε σ’ εκείνους που έγιναν ηγεμόνες χάρη στην προσωπική τους αξιοσύνη κι όχι από τύχη, λέω ότι οι πιο εξαίρετοι είναι ο Μωυσής, ο Κύρος, ο Ρωμύλος, ο Θησέας και οι όμοιοι¨. Το μικρό αυτό απόσπασμα, που είναι διάσημο στο χώρο των ιδεών, κρύβει μια σημαντική πρακτική. Τα παραδείγματα αντλούνται από το χώρο της μυθολογίας, προτείνοντας ο δαιμόνιος αυτός στοχαστής την κατασκευή ενός μύθου από τον πολιτικό, την ταύτισή του μ΄ αυτόν, που θα συμπαρασύρει όμως κι έναν ολόκληρο λαό. Ο μύθος, η ουτοπία, το μη πραγματικό γίνεται όπλο και κανόνας στην πολιτική, δημιουργώ-ντας κοινωνίες που δεν υπήρξαν κι ούτε πρόκειται να υπάρξουν. Η παρέμβαση του μεγαλοφυούς στοχαστή για άλλη μια φορά είναι καθοριστική. Απολαύστε τα λεγόμενά του:¨πολλοί έπλασαν με τη φαντασία τους δημοκρατίες και ηγεμονίες που ποτέ κανείς δεν τις είδε ούτε έμαθε πως υπάρχουν στα αλήθεια. Γιατί η απόσταση που υπάρχει στο πως ζούμε και στο πως θα έπρεπε να ζούμε είναι πολύ μεγάλη…¨. Οι ταυτίσεις του πολιτικού με μύθους είναι η κύρια δραστηριότητά του. Όσο για το έργο του, αποδεικνύεται ότι αυτό μικρή σημασία έχει. Τα παραδείγματα από τη χώρα μας είναι πολλά. Φτάνει να θυμηθούμε τον μύθο της αλλαγής από τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ ή τους μύθους της ηθικής ανάπλασης της πολιτικής από τις κυβερνήσεις της ΝΔ, που θα έκανε ακόμη και τον Μακιαβέλι να χαμογελά περήφανος για τους άριστους μαθητές του.
Οι λακανικές έννοιες του φαντασιακού και του συμβολικού με τη συνδρομή του ασυνειδήτου δείχνουν τον τρόπο διαμόρφωσης της ταυτότητας, χωρίς όμως να υστερούν και στη διαμόρφωση της πολιτικής, μέρος της οποίας αποτελεί και η εκπαίδευση. Οι φιλόσοφοι έχουν την ικανότητα να μας δίνουν εκείνα τα εννοιολογικά εργαλεία για να βλέπουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει με μεγαλύτερη προσοχή και σχολαστικότητα, κι ας τους κατηγορεί ο Μαρξ ότι μέχρι τώρα ερμήνευαν τον κόσμο, ενώ ο σκοπός είναι να αλλάξουν τον κόσμο. Την αλλαγή του κόσμου σίγουρα δε θα την πραγματοποιήσουν οι φιλόσοφοι αλλά η αποφασιστικότητα και η θέληση των απλών ανθρώπων, του ίδιου του λαού. Αυτή η περίφημη 11η θέση για τον Φόιερμπαχ πάντα προβληματίζει στην προσπάθεια ερμηνείας της. Αλλα αυτό είναι ένα άλλο θέμα, ίσως του επόμενου δοκιμίου, καθώς ο Μάρξ πάντα είναι ένα δύσκολο θέμα και σίγουρα μια διανοητική πρόκληση αλλά και το σημαντικότερο εννοιολογικό εργαλείο κατανόησης της πραγματικότητας.
