KATYN (Katyn) του Αντρέι Βάιντα (Andrzej Wajda)

 

ΧΩΡΑ: Πολωνία 2007 ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 118΄

ΣΕΝΑΡΙΟ: Przemyslaw Nowakowski πάνω σε ιστορία του Andrzej Mularczyk

Απλά Μαθήματα Ιστορίας

Η αρχή: Κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου πολέμου στο δάσος του Κατύν (Katyn) έλαβε χώρα ένα από τα πιο στυγερά και συνάμα σκοτεινά εγκλήματα της ανθρωπότητας. Πριν ο Χίτλερ ξεκινήσει την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, Γερμανοί και Σοβιετικοί διαμέλισαν την Πολωνία! Περίπου 8.000 Πολωνοί αξιωματικοί αιχμαλωτίστηκαν κατά την διάρκεια της σοβιετικής εισβολής στην Πολωνία το 1939, ενώ οι υπόλοιποι, επίσης Πολωνοί υπήκοοι, αιχμαλωτίσθηκαν με τις κατηγορίες ότι υπήρξαν πράκτορες, πολιτοφύλακες, δολιοφθορείς, μεγαλογαιοκτήμονες, εργοστασιάρχες, ιερείς και αξιωματούχοι. Πολλοί από τους οποίους ήταν εξέχοντα μέλη της εβραϊκής, ουκρανικής, γεωργιανής και λευκορώσικης κοινότητας της Πολωνίας.

Το έγλημα: Η σφαγή του Κατύν... 

(πολωνικά: zbrodnia katyńska), αναφέρεται στην μαζική δολοφονία Πολωνών υπηκόων, που διαπράχθηκε όχι μόνο στο δάσος του Κατύν στην Ρωσία, στις φυλακές Καλίνιν (Τβερ) στο Χάρκοβο, αλλά και σε άλλες τοποθεσίες στην υπό σοβιετικό έλεγχο περιοχή της Πολωνίας. Χιλιάδες μορφωμένων αξιωματικών, αστυνομικών, διανοούμενων, πανεπιστημιακών, πολιτικών κρατουμένων και αιχμαλώτων πολέμου, εκτελέστηκαν εν ψυχρώ και θάφτηκαν μαζικά, στο δάσος του Katyn τον Απρίλιο του 1940. Η όλη υπόθεση μεθοδεύτηκε από το Υπουργείο Εσωτερικών της Σοβιετικής Ένωσης, και βασίστηκε πάνω σε εισήγηση της 5ης Μαρτίου 1940, του σοβιετικού πολιτικού Λαβρέντι Μπέρια, σχετικά με την εκτέλεση όλων των αιχμαλώτων Πολωνών αξιωματικών. Το έγγραφο για την μαζική εκτέλεση υπογράφτηκε και από τον Ιωσήφ Στάλιν (ο Ρώσος Πρόεδρος Μπόρις Γιέλτσιν, παρέδωσε (προσωπικά ο ίδιος) στον πρόεδρο της Πολωνίας Λέχ Βαλέσα, αριθμό άκρως απορρήτων εγγράφων μεταξύ των οποίων και το ανωτέρω, δηλαδή την πρόταση του Λάβρεντι Μπέρια τον Μάρτιο του 1940 να εκτελέσει 25.700 Πολωνούς πού κρατούνταν αιχμάλωτοι στα στρατόπεδα συγκεντρώσεις. Το έγγραφο έφερε και την υπογραφή του Στάλιν). Το δράμα συνεχίστηκε αφού, πίσω, οι γυναίκες περίμεναν μάταια, συζύγους, πατεράδες, γιους και αδερφούς, χωρίς να έχουν καμιά πληροφόρηση. Το 1943 μετά την ανακάλυψη των μαζικών τάφων από Γερμανικά στρατεύματα, το έγκλημα ήρθε στο φως. Αλλά ποιος το έκανε; Η Σοβιετική Ρωσία από την πλευρά της αρνιόταν επίμονα κάθε ανάμειξη και απέδιδε την ευθύνη στους Γερμανούς. Με το πέρας του πολέμου την εγκατάσταση του καθεστώτος στην Πολωνία, και την είσοδό της χώρας στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας (τη μοιρασιά δηλαδή της Ευρώπης σε ζώνες επιρροής), άρχισε και μια φρικτή προπαγάνδα να πεισθεί ο πολωνικός λαός ότι το έγκλημα διέπραξε ο Χίτλερ. Κάθε αντίθετη φωνή πάνω στην αμφισβήτηση / αναζήτηση των ευθυνών της στυγερής γενοκτονίας πνιγόταν, και αυτό συνεχίστηκε για χρόνια ολόκληρα.

Η ιστορική αλήθεια: Βλέποντας τα ντοκουμέντα που ήρθαν στο φως μετά την πτώση του Τείχους, είναι σαφές πλέον (και αυτό μας λέει η ταινία), πως τη σφαγή του Κατύν, το '42, έκαναν οι Μπολσεβίκοι με διαταγή του ίδιου του Στάλιν, και όχι οι Γερμανοί Ναζί (αυτοί έκαναν άλλα «καλύτερα», εμείς δεν θα επιλέξουμε σφαγέα). Για την ιστορία, να αναφέρουμε ότι ο Τσόρτσιλ αρχικά υποστήριζε ότι το έγκλημα έγινε από τους Μπολσεβίκους, μεταπολεμικά αυτός και οι «Σύμμαχοι» υποστήριζαν την επίσημη «αλήθεια» των Σοβιετικών, ότι το έγκλημα το διέπραξαν οι Γερμανοί, έτσι τους βόλευε πλέον. Όμως δεν τόλμησαν να μεταφέρουν αυτό το ψέμα στην αίθουσα της δίκης της Νυρεμβέργης. Μόνο το 1990 ο Γκορμπατσόφ παραδέχθηκε δημόσια ότι οι μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ένωσης εκτέλεσαν τους 22.000 περίπου Πολωνούς επιμένοντας να χαρακτηρίζει τις επαίσχυντες εκκαθαρίσεις, ως "έγκλημα πολέμου" παρ' ότι είναι σαφές ότι επρόκειτο για γενοκτονία που είχε ως στόχο την εκκαθάριση επιφανών ανθρώπων, που πιθανόν να αναλάμβαναν ηγετικούς ρόλους, και θα αντιστέκονταν σε κοντόφθαλμα καθεστώτα, αποφεύγοντας έτσι καταβολή αποζημίωσης σε συγγενείς των εκτελεσθέντων.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ

Η ταινία δεν είναι απλά ζήτημα ευθύνης ή ένα χρέος του Βάιντα απέναντι στο λαό του, ή στον εαυτό του –αν και είναι η πιο προσωπική του ταινία- αφού ο πατέρας του Jakub ήταν ένας από τους εκτελεσμένους (ήταν αξιωματικός του ιππικού) στο Κατύν, όταν ο Βάιντα ήταν 13 χρονών. Το όνομά του όμως δεν συμπεριλήφθηκε στις λίστες των θυμάτων, έτσι η μάνα του περίμενε για χρόνια τον άνδρα της, για να μάθει την πικρή αλήθεια μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ‘60. Είναι το μικρό διαμάντι αυτού του 82χρονου μέγιστου δημιουργού, που μας θυμίζει αυτό που λέει ο Οκτάβιο Πας: «Την ιστορία την κάνουμε εμείς και με τη σειρά της αυτή, μας ξεκάνει».

Η ταινία επικεντρώνεται στην αναμονή, αυτήν που καλά είχε γνωρίσει ο Βάιντα σα μικρό παιδί, να περιμένει την επιστροφή του πατέρα του. Του εκτελεσμένου πατέρα που ποτέ δεν ήρθε. Έτσι και οι ηρωίδες της ταινίας, καρτερούν… Μ' ένα αριστοτεχνικό κινηματογραφικό βλέμμα του ενέχει μια βαθειά "περσοναλική" διάσταση τέτοια που επιτρέπει στο σκηνοθέτη να αναπαράγει μια θαυμαστή διαλεκτική ανάμεσα στο "ατομικό" και το "συνολικό", στο άτομο και την διείσδυσή του, στο σύνολο, δηλαδή στα γεγονότα. Με την σχεδόν δωρική κινηματογραφική ματιά, μας φέρνει σε επαφή με ένα από τα μεγαλύτερα μαζικά εγκλήματα του σταλινισμού και του 20ού αιώνα, με τέτοιο τρόπο ώστε να καταδεικνύεται συνεχώς ο απάνθρωπος και απρόσωπος μηχανισμός εξουσίας, έναντι της ζώσης ατομικότητας, του υποκειμένου της Ιστορίας.

Η ταινία του Βάιντα ξεκινά σε μια γέφυρα (οι αγαπημένες του) όπου ένα καραβάνι από Πολωνούς που προσπαθούν να γλυτώσουν από τους Γερμανούς συναντά ένα άλλο καραβάνι Πολωνών που προσπαθούν να γλυτώσουν από τους Σοβιετικούς. Με αυτήν την σκηνή, ο Βάιντα δείχνει την τραγική μοίρα της Πολωνίας, τόσο στην διάρκεια του Πολέμου, όσο και μεταπολεμικά. Και ο συμβολισμός συνεχίζει και ολοκληρώνεται όταν η Πολωνική σημαία κόβεται στα δύο. Η μεν κόκκινη λωρίδα γίνεται κομμουνιστικό λάβαρο, και αναρτάται μπρος στο δημοτικό μέγαρο, σημάδι ότι κυριαρχούν πλέον οι κομμουνιστές, ενώ η άσπρη λωρίδα θα χρησιμοποιηθεί για να δεθεί ένα τραύμα. Όλα αυτά υπερτονισμένα από την μουσική μπάντα του Penderecki. Δύο άλλες συγκλονιστικές σκηνές είναι, όταν η κάμερα επικεντρώνει σε ένα σταυρό που το μόνο που έχει μείνει από τον Εσταυρωμένο είναι το κομμένο από τον αγκώνα καρφωμένο χέρι του. Το άλλο έχει κρυφτεί από τον παπά για να μην πέσει στα χέρια των Σοβιετικών. Δεν υπάρχει σκληρότερη σκηνή που να δείχνει όχι μόνο την απελπισία του Πολωνικού λαού, αλλά και τον φόβο του, είναι το προμήνυμα για όσα θα ακολουθήσουν. Η άλλη είναι όταν οι Γερμανοί δείχνουν στην γυναίκα ενός στρατηγού το συγκλονιστικό ασπρόμαυρο φιλμ με τους νεκρούς που ανακάλυψαν στο Κατύν, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο άνδρας της. Έτσι ο Βάιντα δεν επιλέγει σφαγέα, αλλά στέκει υπερήφανα πάνω από τα γεγονότα χωρίς να χαρίζεται σε καμιά πλευρά.

Η ταινία προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου παρουσία της Άγκελα Μέργκελ. Τώρα για τις αντιδράσεις της ελληνικής αριστεράς που έθαψε την ταινία, γράφοντας τα αλαμπουρνέζικα δικά της και φορώντας στην ιστορία για μια ακόμα φορά τα δικά της -στενά- ρούχα, τι να πει κανείς. Βαθιά λύπη και απογοήτευση είναι δυο λέξεις που μου έρχονται στο μυαλό. Φοβάμαι ότι η ίδια η Ιστορία (με γιώτα κεφάλαιο παρακαλώ) έχει μιλήσει γι’ αυτούς και ελπίζω να μην πλησιάζει η στιγμή που θα πει την τελευταία της κουβέντα. Αλλιώς δεν εξηγώ το γεγονός ότι αρνούνται να δουν όχι πέρα από τη μύτη τους, αλλά ούτε την ίδια τους την μύτη, έτσι κατακόκκινη που θέλουν να είναι.

Τελικά για να επανέλθουμε στο συγκλονιστικό «Κατύν», ο Αντρέι Βάιντα συνεχίζει να καταγγέλλει τα εγκλήματα του κομμουνισμού στην χώρα του. Όπως και με το «Άνθρωπος από Μάρμαρο» του 1977 που αναφερόταν σε έναν αγνοημένο σταχανοβίτη ήρωα της εργατικής τάξης που έπεσε σε δυσμένεια, (η πιο διάσημη ταινία αντιφρονούντα από το Ανατολικό Μπλοκ), φιλμ που άνοιξε τον δρόμο για το ανεξάρτητο συνδικάτο της «Αλληλεγγύης», το οποίο, ο Βάιντα έκανε αργότερα διάσημο με τον «Άνθρωπο από Σίδερο» (Χρυσός Φοίνικας στο Φεστιβάλ των Καννών το 1981). Στο ίδιο πνεύμα κινούνταν τόσο το αλληγορικό «Δαντόν» με τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ, όσο και το «Χωρίς Αναισθητικό» που είχε σαν θέμα του την ελευθερία της έκφρασης, αναφερόμενο σε έναν πετυχημένο καθηγητή πανεπιστημίου που μετά από μια δήλωση του, πέφτει και αυτός στη δυσμένεια του καθεστώτος.

Ο ουμανιστής Βάιντα αποφεύγει τις κραυγές, αλλά υπόγεια, σαν υγρασία, μας ποτίζει με την αλήθεια του, και είναι η αλήθεια του αυτή πανανθρώπινη, οικουμενική. Δεν είναι η συγκεκριμένη γενοκτονία που συγκλονίζει, δυστυχώς η ανθρωπότητα στην πορεία της έχει να επιδείξει πολλές (βλέπε Αρμενίων και Ποντίων από τους Τούρκους, Ινδιάνων από τους Αμερικανούς κτλ.) αλλά ο τρόπος που ιδεολογίες, καθεστώτα, κυβερνήσεις, ένθεν και ένθεν χειρίστηκαν τα ιστορικά γεγονότα, διαστρεβλώνοντας την αλήθεια κατά πως τους βόλευε. Ο μεγάλος Πολωνός δημιουργός κάνει το δικό του μνημόσυνο για τις αδικοχαμένες ψυχές, που τριγυρνούν χρόνια τώρα γυρεύοντας τη γαλήνη της αλήθειας. Είναι σα να μας λέει απλά: Κύριοι, αυτά έγιναν.

Παναγιώτης Καρώνης




« Γύρισα το “Κatyn” για τους συμπατριώτες μου. Σε αυτούς ήθελα να προσφέρω έδαφος για διάλογο, επειδή το “Κatyn” είναι μια πέρα για πέρα δική μας υπόθεση. Στην Πολωνία όλοι γνώριζαν ότι η ευθύνη για τις δολοφονίες ήταν των Ρώσων. Κανείς όμως δεν τολμούσε να πει κάτι. Το έγκλημα έδωσε τη θέση του στο ψέμα ».

Αντρέι Βάιντα

koinotopia.gr

Αναγνώστης Τ.Ρ. : Η επίμαχη κριτική του Ριζοσπάστη ( http://www.rizospastis.gr/story.do?id=4935747 ). Έτσι απλά, για να μην εμπλακούμε σε ανώφελους διαπληκτισμούς σχετικά με τις ομοιότητες τόσο των αιτίων της εκτέλεσης των πολιτών στο Σ. Σταθμό Κατερίνης και των γεγονότων που προηγήθηκαν της μαζικής σφαγής στα Καλάβρυτα και τα όμορα χωριά, όσο και τις αναλογίες της αμφότερης εκμετάλλευσής τους. 

Τ.Ρ.