 |
Μουσταφά Κεμάλ, Ισμέτ Ινονού, Τοπάλ Οσμάν, η "τριάδα του θανάτου"
|
«Σκοτώθηκαν και τραυματίσθηκαν όλοι κι έπεσε στα χέρια των στρατιωτών ο ίδιος ο Τοπάλ Οσμάν αγάς, βαριά τραυματισμένος. Σε λίγο, το αιμοβόρο τέρας παρέδωσε την ψυχή του στα Τάρταρα! Το κουφάρι του, με διαταγή του Μουσταφά Κεμάλ, μεταφέρθηκε και κρεμάστηκε στην είσοδο της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης!...»
Δρ. Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης
Ερευνητής-Συγγραφέας
Το Νεοτουρκικό Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος» είχε αποφασίσει ήδη από το 1911 την εξόντωση των Ελλήνων και των Αρμενίων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης. Τα...
σχέδιά του τέθηκαν σε εφαρμογή διαρκούντος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918) και εντάθηκαν επί Μουσταφά Κεμάλ, μετά την αποβίβασή του στη Σαμψούντα στις 19 Μαΐου 1919, λίγες μέρες έπειτα από την άφιξη του στρατού μας στη Σμύρνη. Ο Τοπάλ Οσμάν, ο ολετήρας του Ποντιακού Ελληνισμού, κατόπιν εντολής του Ατατούρκ, βάδισε με τους 800 Τσέτες (ατάκτους) του κατά της Σαμψούντας. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στις 8 Απριλίου 1921 στη Νεοκαισάρεια συγκέντρωσε όλους τους Έλληνες κατοίκους και τους εκτέλεσε διά τυφεκισμού. Μεταξύ των ετών 1916-1923, από πληθυσμό 700.000 το 1913, εξοντώθηκαν 350.000 περίπου Πόντιοι εξαιτίας των σφαγών, των εξοριών και των ταγμάτων εργασίας (αμελέ ταμπουρού).
Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης χαρακτήρισε την εξολόθρευση αυτή «γενοκτονία α λα τούρκα». Όπως ο ίδιος καταγράφει, οι ανωτέρω απάνθρωπες συνθήκες συνετέλεσαν ώστε οι κάτοικοι να καταφύγουν στις ορεινές περιοχές και οι αντάρτες να αναλάβουν την προστασία τους. Τον Αύγουστο του 1921 το Στρατοδικείο της Αμάσειας καταργήθηκε και το αντικατέστησε το περιοδεύον «Δικαστήριο της Ανεξαρτησίας», προεδρεύοντος του θηριώδους Εμίν, που προέβαινε σε καταδίκες και εκτελέσεις της πνευματικής, πολιτικής και οικονομικής τους ηγεσίας. Έτσι αποφασίστηκε η θανάτωση των καθηγητών του Αμερικανικού Κολλεγίου «Ανατόλια» στη Μερζιφούντα. Την 21η Σεπτεμβρίου 1921 απαγχονίστηκαν 69 επιφανείς Πόντιοι.
Η τουρκική αντεπίθεση τον Αύγουστο του 1922 στο Αφιόν Καραχισάρ οδήγησε στην ανεπούλωτη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο Πόντος μόνο αντιστεκόταν, μιμούμενος τους προγόνους του που προέταξαν τα στήθη τους στον Μωάμεθ τον Πορθητή, δεδομένου ότι η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας καταλύθηκε το 1461. Με τη μεσολάβηση των συμμαχικών Αρχών της Κωνσταντινούπολης, συμφωνήθηκε ανάμεσα στην ελληνική και την τουρκική κυβέρνηση η μεταφορά των επιζησάντων Ποντίων διά τουρκικών πλοίων στην Βασιλεύουσα και από εκεί στην Ελλάδα με ελληνικά. Τη διεκπεραίωση της επιχείρησης ανέλαβε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός μέσω του Α. Α. Πάλλη. Μόλις όμως κατέφθαναν στον Πειραιά, άλλη δοκιμασία τούς ανέμενε, καθώς τους μετέφεραν στο λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου.
Η διαμαρτυρία των προσφύγων, τον Ιανουάριο του 1923, σε συλλαλητήριό τους στην Αθήνα, που θα μπορούσε να εκφράσει και εμάς, τους Κυπρίους εκτοπισθέντες του 1974, δεν εισακούστηκε από την τότε ελληνική κυβέρνηση: «Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου (...) θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε 1.200.000 απέναντι σε 300.000 μουσουλμάνους της Ελλάδας (...) πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική, (...) ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και ιδιοκτησίας, ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. (...) Οι αλύτρωτοι Έλληνες, συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας, αποφασίζουν και ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτή την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη. (...) Σε αντίθετη περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της ανθρωπότητας και του πολιτισμού». Τον Ιούλιο του 1923 υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάννης, που εισήγαγε μια νέα πρακτική στις διεθνείς σχέσεις, την ακούσια ανταλλαγή πληθυσμών...
Οι ορδές των βαρβάρων
Προς επίρρωση των ανωτέρω παρατίθενται τα εξής αποσπάσματα από το έργο του Χρήστου Σαμουηλίδη: «Μα οι Νεότουρκοι σχεδίασαν στα σκοτεινά, κάτω από την απατηλή προμετωπίδα του κομιτάτου τους “Ένωση - Πρόοδος”, την αφομοίωση όλων των εθνοτήτων της Αυτοκρατορίας σε μία ενιαία τουρκική εθνότητα, συνεχίζοντας έτσι την πολύ παλιά παράδοση των πρώτων, ολιγάριθμων Τουρανών προγόνων τους, που ξεκίνησαν βάρβαρη ορδή από τα μογγολικά βουνά Αλτάι, υπέταξαν και αφομοίωσαν τις πολυάριθμες φυλές και τα έθνη της Μικράς Ασίας, για να δημιουργήσουν ένα παρδαλό και παράταιρο έθνος. Ένα έθνος που μόνο η θρησκεία το ένωνε στην αρχή. Αργότερα πρόσθεσαν και τη γλώσσα, με τον οδοστρωτήρα της βίαιης γλωσσικής αφομοίωσης, πλαταίνοντας έτσι την εθνική βάση της μουσουλμανικής, τουρκικής εθνότητας».
Ο Ρεφέτ πασάς, στρατιωτικός διοικητής του Πόντου, ανέφερε για τους Ρωμιούς στον Βαχαεντίν, πολιτικό διοικητή, το φθινόπωρο του 1915 (έτος Γενοκτονίας των Αρμενίων): «Πρέπει να τους εξοντώσουμε όλους!... Αυτή είναι η μόνη λύση, για να απαλλαγούμε μια για πάντα από την επικίνδυνη παρουσία τους μέσα στη χώρα μας. Μην ξεχνάς πως μας έχουν υποδουλώσει οικονομικά, μόλο που πολιτικά τους έχουμε κάτω από τα πόδια μας». Οι διωγμοί κατά του Ποντιακού Ελληνισμού έλαβαν μεγάλη έκταση βάσει της διαταγής του Ταλαάτ πασά (28 Δεκεμβρίου του 1916). Στόχοι υπήρξαν «ο άμεσος αφανισμός όλων των ανδρών των πόλεων από 14 έως 60 ετών και η γενική εξορία όλων των γυναικόπαιδων των χριστιανικών χωριών στα ενδότερα της Ανατολής με πρόγραμμα σφαγής και εξόντωσης».
Το 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ, με μια μεγάλη εξόρμησή του, επιχείρησε να συντρίψει τους εσωτερικούς του αντιπάλους και να επικρατήσει σε όλη την Τουρκία. «Έπιασε 380 αγάδες, μπέηδες και χοτζάδες που αντιδρούσαν στο επαναστατικό του έργο και τους θανάτωσε με κρεμάλες! Κατόπιν πήγε στην Άγκυρα και την έκανε έδρα του επαναστατικού κράτους του». Οι Άγγλοι ήδη «άρχισαν να δείχνουν τη φιλοτουρκική πολιτική τους στα κρυφά και στα φανερά, ενδιαφερόμενοι προπάντων για την προώθηση των δικών τους αποκλειστικά σχεδίων, να κρατήσουν δηλαδή, συμμαχώντας ακόμη και με τον διάβολο, τις πετρελαιοπηγές της Μοσούλης».
Οι ετοιμόρροπες φυλακές της Αμάσειας, που είχαν χτιστεί πριν από 150 περίπου χρόνια, δέχτηκαν το 1921 πολλούς Έλληνες, μεταξύ των οποίων τον Επίσκοπο Ζήλων Ευθύμιο: «Τέσσερα ολόκληρα μερόνυχτα έμεινε στο υγρό και θεοσκότεινο μπουντρούμι ο Ζήλων Ευθύμιος μαζί με τους άρρωστους και ψειριασμένους Τούρκους. (...) Όταν γύρισε στον θάλαμο οι συγκρατούμενοί του τρόμαξαν που τον είδαν. (...) Σε μερικές μέρες είδαν με τρόμο τα συμπτώματα του εξανθηματικού τύφου πάνω στο σκελετωμένο σώμα του. (...) Κάθε ελπίδα για τη σωτηρία του είχε χαθεί. Τον απομόνωσαν, προσπάθησαν να του ανακουφίσουν τους φριχτούς πόνους και, τέλος, τον είδαν να πεθαίνει στα χέρια τους! Το λείψανό του το ξεπροβόδισε με δάκρυα μέχρι την πύλη των φυλακών ο φίλος του Πρωτοσύγκελος Πλάτων Αϊβαζίδης». Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι –πέραν των Αδάνων– πολλοί Κύπριοι αιχμάλωτοι του 1974 μεταφέρθηκαν και σε αυτή την πόλη. Παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις του νυν δημάρχου Λαπήθου, Νεοπτόλεμου Κότσαπα και Κυρηνείας Γλαύκου Καριόλου.
Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης χαρακτήρισε την εξολόθρευση αυτή «γενοκτονία α λα τούρκα». Όπως ο ίδιος καταγράφει, οι ανωτέρω απάνθρωπες συνθήκες συνετέλεσαν ώστε οι κάτοικοι να καταφύγουν στις ορεινές περιοχές και οι αντάρτες να αναλάβουν την προστασία τους. Τον Αύγουστο του 1921 το Στρατοδικείο της Αμάσειας καταργήθηκε και το αντικατέστησε το περιοδεύον «Δικαστήριο της Ανεξαρτησίας», προεδρεύοντος του θηριώδους Εμίν, που προέβαινε σε καταδίκες και εκτελέσεις της πνευματικής, πολιτικής και οικονομικής τους ηγεσίας. Έτσι αποφασίστηκε η θανάτωση των καθηγητών του Αμερικανικού Κολλεγίου «Ανατόλια» στη Μερζιφούντα. Την 21η Σεπτεμβρίου 1921 απαγχονίστηκαν 69 επιφανείς Πόντιοι.
Η τουρκική αντεπίθεση τον Αύγουστο του 1922 στο Αφιόν Καραχισάρ οδήγησε στην ανεπούλωτη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο Πόντος μόνο αντιστεκόταν, μιμούμενος τους προγόνους του που προέταξαν τα στήθη τους στον Μωάμεθ τον Πορθητή, δεδομένου ότι η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας καταλύθηκε το 1461. Με τη μεσολάβηση των συμμαχικών Αρχών της Κωνσταντινούπολης, συμφωνήθηκε ανάμεσα στην ελληνική και την τουρκική κυβέρνηση η μεταφορά των επιζησάντων Ποντίων διά τουρκικών πλοίων στην Βασιλεύουσα και από εκεί στην Ελλάδα με ελληνικά. Τη διεκπεραίωση της επιχείρησης ανέλαβε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός μέσω του Α. Α. Πάλλη. Μόλις όμως κατέφθαναν στον Πειραιά, άλλη δοκιμασία τούς ανέμενε, καθώς τους μετέφεραν στο λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου.
Η διαμαρτυρία των προσφύγων, τον Ιανουάριο του 1923, σε συλλαλητήριό τους στην Αθήνα, που θα μπορούσε να εκφράσει και εμάς, τους Κυπρίους εκτοπισθέντες του 1974, δεν εισακούστηκε από την τότε ελληνική κυβέρνηση: «Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου (...) θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε 1.200.000 απέναντι σε 300.000 μουσουλμάνους της Ελλάδας (...) πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική, (...) ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και ιδιοκτησίας, ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. (...) Οι αλύτρωτοι Έλληνες, συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας, αποφασίζουν και ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτή την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη. (...) Σε αντίθετη περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της ανθρωπότητας και του πολιτισμού». Τον Ιούλιο του 1923 υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάννης, που εισήγαγε μια νέα πρακτική στις διεθνείς σχέσεις, την ακούσια ανταλλαγή πληθυσμών...
Οι ορδές των βαρβάρων
Προς επίρρωση των ανωτέρω παρατίθενται τα εξής αποσπάσματα από το έργο του Χρήστου Σαμουηλίδη: «Μα οι Νεότουρκοι σχεδίασαν στα σκοτεινά, κάτω από την απατηλή προμετωπίδα του κομιτάτου τους “Ένωση - Πρόοδος”, την αφομοίωση όλων των εθνοτήτων της Αυτοκρατορίας σε μία ενιαία τουρκική εθνότητα, συνεχίζοντας έτσι την πολύ παλιά παράδοση των πρώτων, ολιγάριθμων Τουρανών προγόνων τους, που ξεκίνησαν βάρβαρη ορδή από τα μογγολικά βουνά Αλτάι, υπέταξαν και αφομοίωσαν τις πολυάριθμες φυλές και τα έθνη της Μικράς Ασίας, για να δημιουργήσουν ένα παρδαλό και παράταιρο έθνος. Ένα έθνος που μόνο η θρησκεία το ένωνε στην αρχή. Αργότερα πρόσθεσαν και τη γλώσσα, με τον οδοστρωτήρα της βίαιης γλωσσικής αφομοίωσης, πλαταίνοντας έτσι την εθνική βάση της μουσουλμανικής, τουρκικής εθνότητας».
Ο Ρεφέτ πασάς, στρατιωτικός διοικητής του Πόντου, ανέφερε για τους Ρωμιούς στον Βαχαεντίν, πολιτικό διοικητή, το φθινόπωρο του 1915 (έτος Γενοκτονίας των Αρμενίων): «Πρέπει να τους εξοντώσουμε όλους!... Αυτή είναι η μόνη λύση, για να απαλλαγούμε μια για πάντα από την επικίνδυνη παρουσία τους μέσα στη χώρα μας. Μην ξεχνάς πως μας έχουν υποδουλώσει οικονομικά, μόλο που πολιτικά τους έχουμε κάτω από τα πόδια μας». Οι διωγμοί κατά του Ποντιακού Ελληνισμού έλαβαν μεγάλη έκταση βάσει της διαταγής του Ταλαάτ πασά (28 Δεκεμβρίου του 1916). Στόχοι υπήρξαν «ο άμεσος αφανισμός όλων των ανδρών των πόλεων από 14 έως 60 ετών και η γενική εξορία όλων των γυναικόπαιδων των χριστιανικών χωριών στα ενδότερα της Ανατολής με πρόγραμμα σφαγής και εξόντωσης».
Το 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ, με μια μεγάλη εξόρμησή του, επιχείρησε να συντρίψει τους εσωτερικούς του αντιπάλους και να επικρατήσει σε όλη την Τουρκία. «Έπιασε 380 αγάδες, μπέηδες και χοτζάδες που αντιδρούσαν στο επαναστατικό του έργο και τους θανάτωσε με κρεμάλες! Κατόπιν πήγε στην Άγκυρα και την έκανε έδρα του επαναστατικού κράτους του». Οι Άγγλοι ήδη «άρχισαν να δείχνουν τη φιλοτουρκική πολιτική τους στα κρυφά και στα φανερά, ενδιαφερόμενοι προπάντων για την προώθηση των δικών τους αποκλειστικά σχεδίων, να κρατήσουν δηλαδή, συμμαχώντας ακόμη και με τον διάβολο, τις πετρελαιοπηγές της Μοσούλης».
Οι ετοιμόρροπες φυλακές της Αμάσειας, που είχαν χτιστεί πριν από 150 περίπου χρόνια, δέχτηκαν το 1921 πολλούς Έλληνες, μεταξύ των οποίων τον Επίσκοπο Ζήλων Ευθύμιο: «Τέσσερα ολόκληρα μερόνυχτα έμεινε στο υγρό και θεοσκότεινο μπουντρούμι ο Ζήλων Ευθύμιος μαζί με τους άρρωστους και ψειριασμένους Τούρκους. (...) Όταν γύρισε στον θάλαμο οι συγκρατούμενοί του τρόμαξαν που τον είδαν. (...) Σε μερικές μέρες είδαν με τρόμο τα συμπτώματα του εξανθηματικού τύφου πάνω στο σκελετωμένο σώμα του. (...) Κάθε ελπίδα για τη σωτηρία του είχε χαθεί. Τον απομόνωσαν, προσπάθησαν να του ανακουφίσουν τους φριχτούς πόνους και, τέλος, τον είδαν να πεθαίνει στα χέρια τους! Το λείψανό του το ξεπροβόδισε με δάκρυα μέχρι την πύλη των φυλακών ο φίλος του Πρωτοσύγκελος Πλάτων Αϊβαζίδης». Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι –πέραν των Αδάνων– πολλοί Κύπριοι αιχμάλωτοι του 1974 μεταφέρθηκαν και σε αυτή την πόλη. Παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις του νυν δημάρχου Λαπήθου, Νεοπτόλεμου Κότσαπα και Κυρηνείας Γλαύκου Καριόλου.
Κτηνωδία
Ο Τοπάλ Οσμάν, επειδή φοβόταν τους ανδρείους Πόντιους αντάρτες, στρεφόταν κατά των αμάχων. Γι’ αυτό τιμήθηκαν ακόμη κι από Τούρκους στρατιωτικούς! Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα που αναφέρεται στον Κοτζά Αναστάς, που ήρθε σε συμφωνία με τον διώκτη του Λιβά πασά στις αρχές του 1923. Όμως κάποιοι πλούσιοι μουσουλμάνοι που ήθελαν να αγοράσουν δήθεν ένα κτήμα του τον σκότωσαν. Το σώμα του μεταφέρθηκε στη Νεοκαισάρεια, το έδεσαν σε έναν στύλο τηλεγράφου και πολλοί ασχημονούσαν. Ένας Τούρκος συνταγματάρχης τούς επέπληξε: «Αυτό που κάνετε είναι προστυχιά και ατιμία. Είναι κτηνωδία! Αυτός ο άνδρας, που τώρα εσείς τον φτύνετε νεκρό, ήταν από εκείνους που σπάνια γεννιούνται στον κόσμο! Αυτός ο άνθρωπος υπεράσπισε την τιμή της φυλής του σε μια κρίσιμη εποχή. (...) Γι’ αυτό, λοιπόν, σας καλώ να κατεβάσετε το πτώμα του Ρωμιού οπλαρχηγού και να το στείλετε στην Τοκάτη, στην έδρα του μουτασαρίφη. Να ταφεί εκεί, γιατί η ζωή που έκανε αυτός ο άνδρας τού φέρνει τιμή και έπαινο, και όχι ντροπή για να τον φτύνετε!».
Πολλές δεκαετίες μετά, τον Φεβρουάριο του 1994, η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε ομόφωνα την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στον μικρασιατικό Πόντο την περίοδο 1916-1923. Ο Φερχάτ Εντσού, βουλευτής του κουρδικού κόμματος HDP, δήλωσε πρόσφατα στην τουρκική Εθνοσυνέλευση ότι «η Τουρκία είναι η κλεμμένη γη των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Κούρδων».
Η ιστορική γνώση πρέπει να μας καθοδηγεί. Οι επιδιώξεις των Τούρκων παραμένουν διαχρονικά αμετάβλητες. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του τουρκικού λαού διαπνέεται από τα νεοοθωμανικά οράματα του προέδρου του, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Με σύνεση και εθνική ενότητα, επαγρύπνηση και αποφασιστικότητα, σύμπασα η πολιτική μας ηγεσία οφείλει να αντιμετωπίσει τη διαρκώς αυξανόμενη τουρκική αλαζονεία και επιθετικότητα. Καίρια είναι προς τούτο η επισήμανση του Σάββα Καλεντερίδη , συγγραφέα και γεωστρατηγικού αναλυτή, ότι « ζητούνται επειγόντως Έλληνες πατριώτες πολιτικοί με όραμα για την Ελλάδα …» Άλλωστε, προβλήματα της χώρας δεν αποτελούν μόνο η ανεργία και οι διαρκώς συρρικνούμενοι μισθοί και συντάξεις μας. Η διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας του ελληνισμού στο σύνολό του απαιτεί διαρκείς αγώνες, όχι εφησυχασμό, προχειρότητα, ωχαδερφισμό και έλλειψη στρατηγικής.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
-Αγτζίδης Βλάσης, Ποντιακός Ελληνισμός: Από τη Γενοκτονία και τον Σταλινισμό στην Περεστρόικα, εκδόσεις Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990.
-Ενεπεκίδης Κ. Πολυχρόνης, Τραπεζούντα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, 1800-1923, Ωκεανίδα, Αθήνα 1989.
-Ιστορικό αφιέρωμα «Η Γενοκτονία των Ποντίων», epikaira.gr.
-Καλεντερίδης Σάββας , Κρίση και Πατριωτισμός , Ινφογνώμων, Αθήνα 1η έκδοση Ιανουάριος 2016.
-Κουμάκης Λεωνίδας, Οι «ευαίσθητοι» Μουσταφά Κεμάλ και Ταγίπ Ερντογάν.
-Λαμψίδης Ν. Γιώργος, Οι πρόσφυγες του 1922, Αδελφοί Κυριακίδη, γ΄ έκδοση, Θεσσαλονίκη 1992.
-Σαμουηλίδης Χρήστος, Μαύρη Θάλασσα – Χρονικό από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2014.
-Σιούσιουρας Πέτρος, Γεωπολιτική και ζωτικός χώρος – Η Μικρασιατική Εκστρατεία και ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων, Πρόλογος: Κλεομένης Κουτσούκης, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2012.
-Σαρρής Νεοκλής, «Γενοκτονία και Εθνοκτονία των Ποντίων», εισαγωγικό σημείωμα στο Φωτιάδης Κώστας, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, τόμος Α΄, Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002.
-Φωτιάδης Ε. Κωνσταντίνος, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2004.
ΕΠΙΚΑΙΡΑ , τεύχος 340
