Γράφει η Ζωή Η. Κουτσουρά
Δασκάλα του 12ου Δημοτικού Σχολείου Κατερίνης
Εμμανουήλ Παπάς
Ο ανιδιοτελής Αγωνιστής του 1821, η ψυχή της Επανάστασης στη Μακεδονία
Ο Εμμανουήλ Παπάς γεννήθηκε στις Σέρρες το 1772 και πέθανε στην Ύδρα στις 5 Δεκεμβρίου 1821. Ήταν...
έμπορος, τραπεζίτης, μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Υπήρξε πρωτεργάτης της εξέγερσης στη Χαλκιδική και μία από τις αγνότερες και ηρωικότερες μορφές του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Ο Εμμανουήλ Παπάς γεννήθηκε στη Δοβίστα Σερρών το 1772. Η μητέρα του Εμμανουήλ Παπά ονομαζότανε Βασιλική και κατάγονταν από αρχοντική οικογένεια, ενώ ο πατέρας του ονομαζόταν Δημήτριος και ήταν ένας από τους πλουσιότερους και πιο διακεκριμένους προύχοντες της επαρχίας. Ο πατέρας του, πολύ νέος χειροτονήθηκε ιερέας. Από την ιδιότητα του πατέρα του ως ιερέα, προέρχεται και το οικογενειακό όνομα Παπάς.
Ο Εμμανουήλ Παπάς παντρεύτηκε την Φαίδρα, κόρη αρχοντικής οικογένειας, όπου απέκτησαν έντεκα παιδιά (οκτώ αγόρια και τρία κορίτσια).Το 1805 το επαγγελματικό του δαιμόνιο τον οδηγεί στις Σέρρες, ακριβώς την εποχή που το εμπόριο βρισκόταν στην ακμή του.
Σύντομα αναδεικνύεται σε μεγάλο τραπεζίτη και μεγαλέμπορο της εποχής εκείνης, σεβαστό ακόμα και στους Τούρκους Μπέηδες τους οποίους πολλές φορές στήριζε οικονομικά, δανείζοντάς τους σημαντικά ποσά για τις συναλλαγές τους. Γρήγορα η μεγάλη του εμπορική δραστηριότητα ξεπερνά τα σύνορα, με υποκαταστήματα στη Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη και στη Βιέννη, ενώ στις δύο τελευταίες πόλεις, ιδρύει και δικές του τράπεζες. Η περιουσία του υπολογίζεται σε 300 χιλιάδες δίστηλα χρυσά τάλιρα, τεράστιο ποσό για την εποχή. Η μεγάλη του περιουσία του επιτρέπει να κάνει πολλές φιλανθρωπίες, ενώ συχνά, εξαγοράζει θανατικές ποινές συμπατριωτών του.
Η επιρροή του φτάνει μέχρι και τον Οθωμανό τοπάρχη των Σερρών, Ισμαήλ Μπέη, τον αντίποδα του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, του οποίου, από το 1810, γίνεται διαχειριστής των οικονομικών και περιουσιακών του υποθέσεων. Η ισχυρή θέση που κατέχει του επιτρέπει να είναι παρών και να ενεργεί ακόμα και σε πολύ σοβαρές δημόσιες υποθέσεις. Έτσι πείθει τον Σουλτάνο, να ανατεθεί στον Μητροπολίτη Σερρών το δικαίωμα να επιλύει τις διαφορές μεταξύ των χριστιανών. Συμβάλλει επίσης στην ίδρυση εμποροδικείου για την εκδίκαση των εμπορικών διαφορών, με πρόεδρο τον Μητροπολίτη και διαιτητές εμπόρους.
Μετά τον θάνατο του Ισμαήλ Μπέη, την εξουσία στην περιοχή των Σερρών αναλαμβάνει ο γιος του, Γιουσούφ Μπέη, δημιουργώντας στον Παπά τεράστια χρέη, τα οποία αδυνατεί να αποπληρώσει. Το 1817 οι σχέσεις των δύο ανδρών χειροτερεύουν με τον Γιουσούφ να εκδηλώνει δολοφονικές διαθέσεις εναντίον του Παπά, γεγονός που οδηγεί τον τελευταίο να εγκαταλείψει την περιοχή των Σερρών μαζί με τον γιο του, Ιωάννη. Πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η οικογένειά του μένει υπό την προστασία του Μητροπολίτη Σερρών Χρύσανθου, ύστερα και από την απόπειρα του Γιουσούφ να πυρπολήσει το σπίτι του Παπά.
Μύηση στην Φιλική Εταιρεία και κήρυξη της επανάστασης στη Μακεδονία
Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, ο Παπάς μυείται στη Φιλική εταιρεία από τον Κωνσταντίνο Παπαδάτο, άνθρωπο του Αλέξανδρου Υψηλάντη και γίνεται ο αρχιταμίας της.
Οργανώνει ταμείο για να βοηθήσουν τον αγώνα και κατορθώνει μέσω της Πύλης, να εισπράξει μεγάλο μέρος από το χρέος του Γιουσούφ Μπέη (500.000 χιλιάδες χρυσές δραχμές) τις οποίες και διαθέτει επίσης εξ ολοκλήρου στον εθνικό αγώνα.
Επιστολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη προς τον Εμμανουήλ Παπά, όπου εξαίρει τον πατριωτισμό του Σερραίου αγωνιστή.
Όταν κηρύσσεται η Επανάσταση του 1821 στις παραδουνάβιες επαρχίες, ο Εμμανουήλ Παπάς εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη και στις 23 Μαρτίου 1821 μεταβαίνει στη Μονή Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος. Η περιοχή εθεωρείτο το καταλληλότερο ορμητήριο για την εξέγερση της Μακεδονίας, όχι μόνο γιατί η χερσόνησος είναι φυσικώς οχυρωμένη, αλλά ακόμη γιατί οι περίπου 3.000 άνδρες που μονάζουν μπορούν να αποτελέσουν μία αξιόλογη στρατιά. Φτάνει με το πλοίο του θρακιώτη φιλικού Αντώνη Βισβίζη - γεμάτο όπλα και πολεμοφόδια, αγορασμένα από τον ίδιο- και γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό από ηγούμενους και μοναχούς .
Στις 17 Μαΐου του 1821, κηρύχθηκε η επανάσταση στην Μακεδονία, ενώ ο Εμμανουήλ Παππάς ανακηρύσσεται "αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας". Εγκαθιστά το αρχηγείο του στο Άγιο Όρος και με τους 2.500 άνδρες του, αναλαμβάνει δράση με παράλληλες εξεγέρσεις στην Κασσάνδρα, την Ορμύλια , τη Σιθωνία και τα Μαντεμοχώρια.
Τον Ιούνιο του 1821, σε συνεργασία με τον καπετάν Χάψα οπλαρχηγό της Δυτικής Χαλκιδικής, πετυχαίνουν σημαντικές επιτυχίες κατά των Τούρκων στα Στάγειρα και στον Σταυρό, ενώ καταλαμβάνουν και την Ιερισσό. Με τις πρώτες νίκες των επαναστατών, ο αγώνας γενικεύεται σε όλα τα χωριά της Χαλκιδικής, ενώ επαναστατούν και όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Η επανάσταση απαιτεί συνεχή ροή εισροών οι οποίες καλύπτονται εξ ολοκλήρου από τον ίδιο. Ωστόσο, οι πρώτες δυσκολίες αρχίζουν να εμφανίζονται. Η επανάσταση στην Μολδοβλαχία έχει καταπνιγεί με τον Ιωάννη Φαρμάκη που θα αναλάμβανε την στρατιωτική ηγεσία των δυνάμεων στην Μακεδονία, να συλλαμβάνεται από τους Τούρκους, στις εκεί περιοχές. Έτσι ο Εμμανουήλ Παπάς αναλαμβάνει τη θέση του αρχηγού της επανάστασης.
Η εξέλιξη της Επανάστασης
Το Λάβαρο των Μακεδόνων στη Μάχη της Ρεντίνας το 1821.
Ο Εμμανουήλ Παπάς προχωρά βόρεια με κατεύθυνση τα στενά της Ρεντίνας για να αποτρέψει πιθανή απόπειρα τουρκικής ενίσχυσης από την πλευρά της Κωνσταντινούπολης. Από τα δυτικά, ο καπετάν Χάψας καταδιώκει την τουρκική δύναμη μέχρι το χωριό Σέδες(Θέρμη), τρεις ώρες από τη Θεσσαλονίκη.
Στα μέσα Ιουνίου του 1821 ο Μπαϊράμ πασάς, με 23.000 άνδρες, χτυπά το σώμα του Εμμανουήλ Παπά στα Στενά της Ρεντίνας . Ο Παπάς μέσω των βουνών καταφεύγει στον Πολύγυρο, ενώ το τουρκικό ιππικό εξολοθρεύει την οπισθοφυλακή του. Ο Μπαϊράμ πασάς επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και κηρύσσει γενική επιστράτευση. Συγκεντρώνει μεγάλη δύναμη 30.000 πεζών και 5.000 ιππέων. Επόμενος στόχος των Τούρκων ήταν τα Βασιλικά. Οι επαναστάτες επιχειρούν να εκκενώσουν την κωμόπολη από τα γυναικόπαιδα, ωστόσο ο Αχμέτ μπέης των Γενιτσών τους προλαβαίνει. Εισβάλει στα Βασιλικά τα πυρπολεί και σφάζει τον πληθυσμό. Εξήντα δύο από αυτούς, μεταξύ των οποίων και ο καπετάν Χάψας, πέφτουν στο πεδίο της μάχης. Η κεντρική Χαλκιδική παραδίδεται στο εκδικητικό μένος των Τούρκων οι οποίοι πυρπολούν και σφάζουν.
Ο Παπάς αφήνει στο Άγιο Όρος τον φίλο του, Νικηφόρο Ιβηρίτη για να αναλάβει την οχύρωση των μονών, ενώ ο ίδιος μεταβαίνει στην Κασσάνδρα και οχυρώνει τη διώρυγα της Ποτίδαιας.
Την ίδια περίοδο στις Σέρρες εκδηλώνεται επαναστατικό κίνημα με την καθοδήγηση του Μητροπολίτη Χρύσανθου, το οποίο πολύ γρήγορα καταστέλεται. Και ενώ η πόλη αποφεύγει την καταστροφή, η σύζυγος του Εμμανουήλ Παπά, Φαίδρα και επτά από τα έντεκα παιδιά του φυλακίζονται , η περιουσία του δημεύεται και το σπίτι του καίγεται. Η αρχική ποινή για την οικογένεια του Παπά είναι θάνατος με αποκεφαλισμό, ωστόσο ο μητροπολίτης εξαγοράζει την ποινή και η Φαίδρα με τα παιδιά της μένουν στην φυλακή, μέχρι και το 1826, οπότε και αποφυλακίζονται.
Το τέλος του Εμμανουήλ Παπά
Προτομή του Εμμανουήλ Παπά στην Αθήνα.
Στις αρχές του Οκτωβρίου του 1821, ο Παπάς, προτρέπει τους αμάχους που βρήκαν καταφύγιο στην χερσόνησο, από την κεντρική Χαλκιδική, να εγκαταλείψουν την Κασσάνδρα. Με κάθε δυνατό μέσο, πάνω από 200 οικογένειες, απομακρύνονται για τα νησιά Λήμνο, Σκύρο και Σκόπελο. Ωστόσο, η θέση των επαναστατών είναι δύσκολη. Πείνα και επιδημίες ταλαιπωρούν τους μαχητές. Ο Παπάς γράφει επιστολές στον Δημήτριο Υψηλάντη και στους προύχοντες της Ύδρας και των Σπετσών, επικαλούμενος παροχή πολεμοφοδίων, αντρών και τροφίμων. Σε απάντησή του ο Υψηλάντης τον διορίζει επίσημα πληρεξούσιο αρχηγό και διοικητή του Αγίου Όρους, της Κασσάνδρας και της Θεσσαλονίκης. Του εξηγεί, όμως, ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμα εφόδια στην Πελοπόννησο, καθώς μαίνεται η πολιορκία της Τριπολιτσάς και του συστήνει υπομονή.
Στις 30 Οκτωβρίου 1821 οι Τούρκοι επιτίθενται στην Ποτίδαια. Ο Εμμανουήλ Παπάς μόλις και μετά βίας διαφεύγει στο Άγιο Όρος. Η κατάσταση εκεί δεν είναι καλή. Οι ηγούμενοι, μετά την αρνητική εξέλιξη της επανάστασης, αρνούνται να συνεχίσουν τον αγώνα . Ο Εμμανουήλ Παπάς, μαθαίνοντας τα δυσάρεστα νέα, απογοητευμένος, αναχωρεί για την Ύδρα με το ίδιο πλοιάριο του Αντώνη Βισβίζη, με το οποίο είχε φτάσει στο Άγιο Όρος.
Εξαντλημένος από τις κακουχίες του πολέμου και τις συγκινήσεις της περιπέτειάς, πεθαίνει από συγκοπή καρδιάς μέσα στο πλοιάριο στις 5 Δεκεμβρίου του 1821. Η σορός του μεταφέρεται στην Ύδρα όπου κηδεύεται με τιμές αρχιστράτηγου. Το 1843 αναρτάται στο Ελληνικό Βουλευτήριο το όνομα του σαν ενός από τους πρωταγωνιστές της ελληνικής επανάστασης. Το 1927, προς τιμήν του ήρωα, η γενέτειρά του Δοβίστα, αλλάζει το όνομά της σε Εμμανουήλ Παπάς. Τα λείψανά του μεταφέρονται το 1971 και εναποτίθενται κάτω από τον αδριάντα του, στην Πλατεία Ελευθερίας των Σερρών.
Η Συμβολή του Εμμανουήλ Παπά και της επανάστασης της Χαλκιδικής στον αγώνα για ανεξαρτησία
Η επανάσταση στην Μακεδονία έπαιξε πολύ σπουδαίο ρόλο στην εδραίωση του αγώνα στην νότια Ελλάδα και στην εκεί δημιουργία ισχυρού επαναστατικού κέντρου. Μεγάλος όγκος τουρκικών δυνάμεων, που είχε σκοπό να κινηθεί προς την νότιο Ελλάδα, έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα, σχεδόν για όλο το έτος του 1821, στην περιοχή της Μακεδονίας, αντιμετωπίζοντας τις δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά. Το γεγονός αυτό εξασφάλισε μεγάλο πλεονέκτημα χρόνου στις επαναστατημένες δυνάμεις του νότου, για να οργανωθούν, αλλά και για να καταλάβουν μεγάλο μέρος των περιοχών από τις αποκομμένες από ενισχύσεις, τουρκικές δυνάμεις.
Η ίδια η θυσία του Εμμανουήλ Παπά, που εκτός από την ίδια του την ζωή, πρόσφερε στον αγώνα ολόκληρη την περιουσία του, ενώ και πολλά από τα παιδιά του ακολούθησαν το παράδειγμα του πατέρα τους, προσφέροντας την ζωή τους για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, ανέδειξαν τον Εμμανουήλ Παπά και την οικογένειά του, ως μία από τις πιο αγνές και πατριωτικές μορφές του αγώνα προς την ανεξαρτησία.
Βιβλιογραφία
Βακαλόπουλος Α. Κ. (1992), Ιστορία του βόρειου Ελληνισμού, Μακεδονία, Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1992.
Βακαλόπουλος Α.(1988), Ιστορία της Μακεδονίας ,Βάνιας, Θεσσαλονίκη.
ΚασομούληςΚ. , Ν., (1998)"Ενθυμήματα Στρατιωτικά", Δημιουργία, Αθήνα, τ. 2 .
Κόκκινος Α. Δ.,Η ελληνική Επανάστασις, Μέλισσα
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.
Μόδης Γ., (1967). Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη μακεδονική ιστορία. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
Μακεδονία, 4.00ο Χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1982.
Τρικούπης, Σ., Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Χ. Γιοβάνης.
www.mixanitouxronou.gr.« Εμμανουήλ Παπάς. Ο θρυλικός οπλαρχηγός της Μακεδονίας που σχεδίασε ακόμη και τη δολοφονία του Σουλτάνου. Θυσίασε τα πάντα για τη Μακεδονία»
www.huffingtonpost.gr «Μιλώντας για κάποιες πλευρές του 1821».
serrelib.gr. «Η εποποιϊα του Εμμανουήλ Παπά»
www.armyvoice.gr. «Η Μάχη της Ρεντίνας: Όταν οι Μακεδόνες καθυστέρησαν τους Τούρκους».
www.halkidikinews.gr .«Ο εορτασμός της θυσίας του Καπετάν Χάψα και των παλικαριών του στη φονική μάχη των Βασιλικών».
www.halkidikinews.gr. «Ο χαλασμός της Κασσάνδρας»
www.proinos-typos.gr..«Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821»
www.anexartitos.gr. «Να αποδώσουμε τον επιβαλλόμενο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης στον ήρωα Εμμανουήλ Παπά»
