.png)
Αντώνη Ι. Ζαρκανέλα
π. Γενικού Διευθυντή Ανάπτυξης
της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης
π. Γενικού Διευθυντή Ανάπτυξης
της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης
Το Τέλος της Επιχείρησης. Αποχώρηση.
Το σύνθημα για τέλος της επιχείρησης και την αποχώρηση δόθηκε με τρεις πράσινες φωτοβολίδες που ρίχθηκαν από το Σ.Δ η οποία και άρχισε κατά τις 02:30 της 26 Νοεμβρίου 1942. Κατά την επιχείρηση σκοτώθηκαν πολλοί Ιταλοί ενώ...
από την Ελληνική πλευρά τραυματίσθηκαν δύο αντάρτες: Ο ανθυπολοχαγός Παπαχρήστου και ο αντάρτης Ζαγκαβιέρος Γ., αντάρτης που ανήκε στην ομάδα ανατινάξεων του Μπαρνς, αμφότεροι του ΕΔΕΣ.Hαναδίπλωση ήταν συντεταγμένη και όσο το δυνατόν πιο αθόρυβη και είναι αστείο αυτό που έγραψε ο Δημητρίου-Νικηφόροςότι μετά το πέρας της επιχείρησης ήχησε η σάλπιγγα της αποχώρησης, και αυτό γιατί ένα κτύπημα σαμποτάζ-δολιοφθοράς εξ ορισμού είναι μυστική αποστολή χωρίς φανφάρες… χωρίς ονόματα και διευθύνσεις».
Πώς αντέδρασε το ΚΚΕ/ΕΑΜ τότε; Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ξαφνιάστηκε από αυτή την αναπάντεχη «δημοσιότητα» του Ζέρβα και σχεδόν το αποσιώπησε, λίγο αργότερα, μόλις συνήλθαν προσπάθησαν να εμφανίσουν την επιτυχία αυτή ως δευτερεύουσα, ενώ αργότερα υπήρξε προσπάθεια να την οικειοποιηθούν, λέγοντας ότι «οργανώθηκε από τον Αρη, τον Ζέρβα, και τον Άγγλο Μάγιερς… αλλά πραγματοποιήθηκε με 150 ΕΛΑΣίτες, 60 ΕΔΕΣίτες και 12 Άγγλους….» όπως αναφέρει ο καπετάν-Αμάρμπεης (Καλλίνος Θ) σε επιστολή του στον Υπουργό Εθνικής Αμύνης το 1978. Η τελευταία, μυθοποιημένη, «έκδοση» που κυκλοφόρησε, όταν πλέον είχαν γίνει γνωστές οι λεπτομέρειες και οι αλήθειες, είναι εκείνη που «μοιράζει» σε όλους εύσημα με έναν «ακριβοδίκαιο» (!!!) τρόπο: «Η Ιδέα για την επιχείρηση ήταν των Άγγλων… Το Σχέδιο της Επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη... και η γενική Αρχηγίαανετέθηκε στον Ναπολέοντα Ζέρβα..». Δηλαδή όλοι μέσα αλλά το σημαντικό κομμάτι ανήκε, προφανώς, στον ΕΛΑΣ: Οι Εγγλέζοι είχαν την αρχική ιδέα, τον σχεδιασμό της επίθεσης «ο στρατηγικός νους» Βελουχιώτης και ο Ζέρβας είχε την γενική αρχηγία.. αφού συμφώνησε και ο Άρης Βελουχιώτης…μεγαλόψυχα.
Από ελληνικής πλευράς το τίμημα το πλήρωσαν περί τους 25 αθώοι πατριώτες από τα γύρω χωριά της Παρνασσίδος, από τους οποίους οι 7 εκτελέστηκαν σε ένα από τα βάθρα της γέφυρας, από τους οποίους κανένας δεν σκοτώθηκε στην επιχείρηση και κανένας δεν ήταν αντάρτης.
Η Τιμή. Ο Νικητής. Η Προπαγάνδα.
Σε κάθε περίπτωση η επικρατούσα αντίληψη στον απλό λαό για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου είναι ότι ήταν δημιούργημα του ΕΛΑΣ που συμμετείχε από την αρχή, συμμετείχε οικειοθελώς, ότι ο Βελουχιώτης ήταν όχι μόνον ο Αρχηγός της Επιχείρησης αλλά και ότι κατέστρωσε και το τακτικό της σχέδιο. Ο ΕΑΜίτης Ιστορικός, και Εθνοσύμβουλος στην Κυβέρνηση του Βουνού (ΠΕΕΑ) Σόλων Γρηγοριάδης και συγγραφέας βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους, γράφει για το ποιος πράγματι ήταν ο πραγματικός νικητής της ανατίναξης της Γέφυρας του Γοργοποτάμου: Την «..επιχείρηση τη διηύθυνε ο Αρχηγός του ΕΔΕΣ…», και «Αυτός κατέστρωσε το σχέδιο της», καταλήγοντας ότι στον Ζέρβα «…στον αρχηγό του ΕΔΕΣ ανήκει η τιμή που απονέμεται σε κάθε νικητή πολέμαρχο.» και σε αυτόν, βεβαίως θα χρεωνόταν αν αποτύγχανε..
Ο ραδιοφωνικός σταθμός του BBC από το Λονδίνο ανήγγειλε, όπως ήταν φυσικό, το κατόρθωμα των ελληνικών ανταρτικών ομάδων ΕΔΕΣ και ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ισχυρίστηκε τότε, και συντήρησε αργότερα η αριστερή βιβλιογραφία ότι οι Άγγλοι αγνόησαν, αυτό και την προσφορά του, αναφέροντας μόνον τον ΕΔΕΣκαι ότι ανέφεραν μόνον τον Ζέρβα και όχι και τον Άρη. Κάτι τέτοιο δεν αληθεύει γιατί, όπως λέει Μαρίνος, υπάρχουν τα ηχογραφημένα αρχεία του BBCκαι μπορεί να τα βρεί ένας μελετητής και γιατί δεν ήταν δυνατόν να αναφερθούν ονόματα αντιστασιακών για λόγους προστασίας τους.Δεν θα ήταν τραγικό οι Εγγλέζοι να βοηθούσαν τις ανταρτικές ομάδες να διενεργούν πράξεις σαμποτάζ και ύστερα να ανακοινώνουν τα ονόματα αυτών που συμμετείχαν σε μυστικές αποστολές δολιοφθοράς και ουσιαστικά να τους «καίει»;
Αυτό που, όντως, κόστισε στο ΕΑΜ–ΕΛΑΣ ήταν η επικήρυξη από την Ιταλική Διοίκηση Αθηνών του Ζέρβα με το ποσόν των 100.000.000 δρχ. για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Στις προκηρύξεις που ρίχτηκαν ή τοιχοκολλήθηκαν,υπήρχε εκτός από τη φωτογραφία του Ζέρβα, με πολιτικά, αλλά και σχετικό κείμενο, στα Ιταλικά, Γερμανικά και Ελληνικά, στο οποίο ο Ζέρβας αναφέρονταν σαν «ληστής.». Προφανώς οι Ιταλοί το όνομα του Ζέρβα το έμαθαν από ένα σημείωμα που άφησε ο Μυριδάκηςσε ένα εικονοστάσι με την ρήσι ¨Εις Οιωνός Άριστος Αμύνεσθαι περί Πάτρης». Υπογραφή Ναπολέων Ζέρβας.
Η στρατιωτική σημασία και αξία της αποστολής HARLINGφαίνεται από το γεγονός ότι στις έξι, περίπου εβδομάδες ή 43 ημέρες σταμάτησε πλήρως η μεταφορά εφοδίων – πολεμικού υλικού, καυσίμων, τροφίμων κλπ – στα γερμανικά στρατεύματα της Βόρειας Αφρικής. Με δεδομένο, κατά τον Πυρομάγλου, ότι κάθε εικοσιτετράωρο έφθαναν στον Πειραιά, πριν την ανατίναξη, 48 σιδηροδρομικοί συρμοί με προορισμό την Στρατιά του Ρόμμελ το στρατιωτικό αυτό μέτωπο στερήθηκε την περίοδο αυτή, εφόδια 2065 συρμών…
Επιμύθιο. Η μια Αλήθεια
Ο Άρης Βελουχιώτης για την χωρίς άδεια συμμετοχή του στην Επιχείρηση του Γοργοποτάμου κλήθηκε σε απολογία από την ΚΕ του ΚΚΕ. Παρόλον ότι καλείται να παρουσιαστεί στις 3 ή 4/12/1943 στον Γραμματέα του ΚΚΕ Ρούμελης Μανιάτη, δεν υπακούει γιατί υποψιάζεται τι τον θέλουν…Το καλούν επανειλημμένως μέχρι που ζήτησαν να τον φέρει ο Χατζής. Αποφασίζει, μετά την παρέμβαση Χατζή να κατέβει στην Αθήνα και να παρουσιαστεί στην επιτροπή της Κ.Ε του ΚΚΕ που απαρτίζεται από τους: Γ. Σιάντο, Γ. Ιωαννίδη και Θ. Χατζή. Κατηγορείται για παράβαση εντολών του κόμματος και απειθαρχία. Ο Γραμματέας του ΚΚΕ Γ. Σιάντοςκατηγόρησε τον ΆρηΒελουχιώτη για υπερβάσεις, σκληρότητα και ειδεχθείς πράξεις εναντίον των χωρικών, για παραβάσεις των εντολών του κόμματος να αποφύγει επαφή με τους Άγγλους, να μησυμμετάσχει στην επιχείρηση, να την εμποδίσει. Στόχος του κόμματος ήταν η αντικατάσταση του Βελουχιώτη από τον απόστρατο Συνταγματάρχη Στεφανάκο Γ., ο οποίος τελικά δεν αποδέχθηκε την πρόταση με αποτέλεσμα να παραμείνει ο Άρης στη θέση του, ελλείψει αντικαταστάτη αλλά και με τη βοήθεια του Τζήμα. (ΜΥΡΙΔΑΚΗΣ, 1984). Να όμως τι γράφει Γιάννης Ιωαννίδης, β΄Γραμματέας του ΚΚΕ τότε στο βιβλίο του Αναμνήσεις (σελ. 160): «…Έκανε δηλαδή τέτοιες δουλειές ο Άρης. Έπειτα έπιανε ένα παιδί, λογουχάρη τσοπανόπουλο. Του έλεγε: Αυτό φοβισμένο καθόταν. Τραβούσε ο Άρης το πιστόλι και μπαμ μια πιστολιάκοντά στο αυτί του παιδιού. Όχι βέβαια για το σκοτώσει. Και ύστερα: Χα, χα. ο Άρης μπροστά στους αντάρτες του. Πόσα άλλα τέτοια δεν μου είπε τότε ο Σιάντος… Έ, μπορούσες ένα τέτοιον άνθρωπο να τον κρατάς επικεφαλής του αντάρτικου, επικεφαλής ενός μαζικού στρατού...». (ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ, Γ., 1979, σελ. 159-60).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ, Κ., (1982). Κάτι διακινδυνεύθηκε.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ) ΔΗΜ., 1978. Αντάρτης στα Βουνά της Ρούμελης.
ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ, Γ., (1979). Αναμνήσεις, Επιμέλεια: Παπαπαναγιώτου Αλέκος, Εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ.
ΚΑΛΛΙΝΟΣ, θ.Ε. – ΑΜΑΡΜΠΕΗΣ, 1978. Επιστολή προς τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης Ε. Αβέρωφ-Τοσίτσα. Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού. Τόμος 5, σελ. 48. ΤΟ ΒΗΜΑ.
ΜΑΡΙΝΟΣ, θ., 1994. ΑΠΟΣΤΟΛΗ HARLING. 1942. (H ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ). ΕΤΑΙΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
ΜΠΕΚΙΟΣ, ΣΠ. (Λάμπρος) (1976). ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ. Εκδόσεις «Βελούχι»
ΜΥΡΙΔΑΚΗΣ, Μ., 1983. Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΤΟΥ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
MYERS, E.C.W., 1975. H ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΠΛΟΚΗ. Εκδόσεις Εξάντας.
ΠΥΡΟΜΑΓΛΟΥ, ΚΟΜΝ.(1958). «Ο ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ». Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ.
ΤΕΛΟΣ
Πώς αντέδρασε το ΚΚΕ/ΕΑΜ τότε; Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ξαφνιάστηκε από αυτή την αναπάντεχη «δημοσιότητα» του Ζέρβα και σχεδόν το αποσιώπησε, λίγο αργότερα, μόλις συνήλθαν προσπάθησαν να εμφανίσουν την επιτυχία αυτή ως δευτερεύουσα, ενώ αργότερα υπήρξε προσπάθεια να την οικειοποιηθούν, λέγοντας ότι «οργανώθηκε από τον Αρη, τον Ζέρβα, και τον Άγγλο Μάγιερς… αλλά πραγματοποιήθηκε με 150 ΕΛΑΣίτες, 60 ΕΔΕΣίτες και 12 Άγγλους….» όπως αναφέρει ο καπετάν-Αμάρμπεης (Καλλίνος Θ) σε επιστολή του στον Υπουργό Εθνικής Αμύνης το 1978. Η τελευταία, μυθοποιημένη, «έκδοση» που κυκλοφόρησε, όταν πλέον είχαν γίνει γνωστές οι λεπτομέρειες και οι αλήθειες, είναι εκείνη που «μοιράζει» σε όλους εύσημα με έναν «ακριβοδίκαιο» (!!!) τρόπο: «Η Ιδέα για την επιχείρηση ήταν των Άγγλων… Το Σχέδιο της Επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη... και η γενική Αρχηγίαανετέθηκε στον Ναπολέοντα Ζέρβα..». Δηλαδή όλοι μέσα αλλά το σημαντικό κομμάτι ανήκε, προφανώς, στον ΕΛΑΣ: Οι Εγγλέζοι είχαν την αρχική ιδέα, τον σχεδιασμό της επίθεσης «ο στρατηγικός νους» Βελουχιώτης και ο Ζέρβας είχε την γενική αρχηγία.. αφού συμφώνησε και ο Άρης Βελουχιώτης…μεγαλόψυχα.
Από ελληνικής πλευράς το τίμημα το πλήρωσαν περί τους 25 αθώοι πατριώτες από τα γύρω χωριά της Παρνασσίδος, από τους οποίους οι 7 εκτελέστηκαν σε ένα από τα βάθρα της γέφυρας, από τους οποίους κανένας δεν σκοτώθηκε στην επιχείρηση και κανένας δεν ήταν αντάρτης.
Η Τιμή. Ο Νικητής. Η Προπαγάνδα.
Σε κάθε περίπτωση η επικρατούσα αντίληψη στον απλό λαό για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου είναι ότι ήταν δημιούργημα του ΕΛΑΣ που συμμετείχε από την αρχή, συμμετείχε οικειοθελώς, ότι ο Βελουχιώτης ήταν όχι μόνον ο Αρχηγός της Επιχείρησης αλλά και ότι κατέστρωσε και το τακτικό της σχέδιο. Ο ΕΑΜίτης Ιστορικός, και Εθνοσύμβουλος στην Κυβέρνηση του Βουνού (ΠΕΕΑ) Σόλων Γρηγοριάδης και συγγραφέας βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους, γράφει για το ποιος πράγματι ήταν ο πραγματικός νικητής της ανατίναξης της Γέφυρας του Γοργοποτάμου: Την «..επιχείρηση τη διηύθυνε ο Αρχηγός του ΕΔΕΣ…», και «Αυτός κατέστρωσε το σχέδιο της», καταλήγοντας ότι στον Ζέρβα «…στον αρχηγό του ΕΔΕΣ ανήκει η τιμή που απονέμεται σε κάθε νικητή πολέμαρχο.» και σε αυτόν, βεβαίως θα χρεωνόταν αν αποτύγχανε..
Ο ραδιοφωνικός σταθμός του BBC από το Λονδίνο ανήγγειλε, όπως ήταν φυσικό, το κατόρθωμα των ελληνικών ανταρτικών ομάδων ΕΔΕΣ και ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ισχυρίστηκε τότε, και συντήρησε αργότερα η αριστερή βιβλιογραφία ότι οι Άγγλοι αγνόησαν, αυτό και την προσφορά του, αναφέροντας μόνον τον ΕΔΕΣκαι ότι ανέφεραν μόνον τον Ζέρβα και όχι και τον Άρη. Κάτι τέτοιο δεν αληθεύει γιατί, όπως λέει Μαρίνος, υπάρχουν τα ηχογραφημένα αρχεία του BBCκαι μπορεί να τα βρεί ένας μελετητής και γιατί δεν ήταν δυνατόν να αναφερθούν ονόματα αντιστασιακών για λόγους προστασίας τους.Δεν θα ήταν τραγικό οι Εγγλέζοι να βοηθούσαν τις ανταρτικές ομάδες να διενεργούν πράξεις σαμποτάζ και ύστερα να ανακοινώνουν τα ονόματα αυτών που συμμετείχαν σε μυστικές αποστολές δολιοφθοράς και ουσιαστικά να τους «καίει»;
Αυτό που, όντως, κόστισε στο ΕΑΜ–ΕΛΑΣ ήταν η επικήρυξη από την Ιταλική Διοίκηση Αθηνών του Ζέρβα με το ποσόν των 100.000.000 δρχ. για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Στις προκηρύξεις που ρίχτηκαν ή τοιχοκολλήθηκαν,υπήρχε εκτός από τη φωτογραφία του Ζέρβα, με πολιτικά, αλλά και σχετικό κείμενο, στα Ιταλικά, Γερμανικά και Ελληνικά, στο οποίο ο Ζέρβας αναφέρονταν σαν «ληστής.». Προφανώς οι Ιταλοί το όνομα του Ζέρβα το έμαθαν από ένα σημείωμα που άφησε ο Μυριδάκηςσε ένα εικονοστάσι με την ρήσι ¨Εις Οιωνός Άριστος Αμύνεσθαι περί Πάτρης». Υπογραφή Ναπολέων Ζέρβας.
Η στρατιωτική σημασία και αξία της αποστολής HARLINGφαίνεται από το γεγονός ότι στις έξι, περίπου εβδομάδες ή 43 ημέρες σταμάτησε πλήρως η μεταφορά εφοδίων – πολεμικού υλικού, καυσίμων, τροφίμων κλπ – στα γερμανικά στρατεύματα της Βόρειας Αφρικής. Με δεδομένο, κατά τον Πυρομάγλου, ότι κάθε εικοσιτετράωρο έφθαναν στον Πειραιά, πριν την ανατίναξη, 48 σιδηροδρομικοί συρμοί με προορισμό την Στρατιά του Ρόμμελ το στρατιωτικό αυτό μέτωπο στερήθηκε την περίοδο αυτή, εφόδια 2065 συρμών…
Επιμύθιο. Η μια Αλήθεια
Ο Άρης Βελουχιώτης για την χωρίς άδεια συμμετοχή του στην Επιχείρηση του Γοργοποτάμου κλήθηκε σε απολογία από την ΚΕ του ΚΚΕ. Παρόλον ότι καλείται να παρουσιαστεί στις 3 ή 4/12/1943 στον Γραμματέα του ΚΚΕ Ρούμελης Μανιάτη, δεν υπακούει γιατί υποψιάζεται τι τον θέλουν…Το καλούν επανειλημμένως μέχρι που ζήτησαν να τον φέρει ο Χατζής. Αποφασίζει, μετά την παρέμβαση Χατζή να κατέβει στην Αθήνα και να παρουσιαστεί στην επιτροπή της Κ.Ε του ΚΚΕ που απαρτίζεται από τους: Γ. Σιάντο, Γ. Ιωαννίδη και Θ. Χατζή. Κατηγορείται για παράβαση εντολών του κόμματος και απειθαρχία. Ο Γραμματέας του ΚΚΕ Γ. Σιάντοςκατηγόρησε τον ΆρηΒελουχιώτη για υπερβάσεις, σκληρότητα και ειδεχθείς πράξεις εναντίον των χωρικών, για παραβάσεις των εντολών του κόμματος να αποφύγει επαφή με τους Άγγλους, να μησυμμετάσχει στην επιχείρηση, να την εμποδίσει. Στόχος του κόμματος ήταν η αντικατάσταση του Βελουχιώτη από τον απόστρατο Συνταγματάρχη Στεφανάκο Γ., ο οποίος τελικά δεν αποδέχθηκε την πρόταση με αποτέλεσμα να παραμείνει ο Άρης στη θέση του, ελλείψει αντικαταστάτη αλλά και με τη βοήθεια του Τζήμα. (ΜΥΡΙΔΑΚΗΣ, 1984). Να όμως τι γράφει Γιάννης Ιωαννίδης, β΄Γραμματέας του ΚΚΕ τότε στο βιβλίο του Αναμνήσεις (σελ. 160): «…Έκανε δηλαδή τέτοιες δουλειές ο Άρης. Έπειτα έπιανε ένα παιδί, λογουχάρη τσοπανόπουλο. Του έλεγε: Αυτό φοβισμένο καθόταν. Τραβούσε ο Άρης το πιστόλι και μπαμ μια πιστολιάκοντά στο αυτί του παιδιού. Όχι βέβαια για το σκοτώσει. Και ύστερα: Χα, χα. ο Άρης μπροστά στους αντάρτες του. Πόσα άλλα τέτοια δεν μου είπε τότε ο Σιάντος… Έ, μπορούσες ένα τέτοιον άνθρωπο να τον κρατάς επικεφαλής του αντάρτικου, επικεφαλής ενός μαζικού στρατού...». (ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ, Γ., 1979, σελ. 159-60).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ, Κ., (1982). Κάτι διακινδυνεύθηκε.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ) ΔΗΜ., 1978. Αντάρτης στα Βουνά της Ρούμελης.
ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ, Γ., (1979). Αναμνήσεις, Επιμέλεια: Παπαπαναγιώτου Αλέκος, Εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ.
ΚΑΛΛΙΝΟΣ, θ.Ε. – ΑΜΑΡΜΠΕΗΣ, 1978. Επιστολή προς τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης Ε. Αβέρωφ-Τοσίτσα. Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού. Τόμος 5, σελ. 48. ΤΟ ΒΗΜΑ.
ΜΑΡΙΝΟΣ, θ., 1994. ΑΠΟΣΤΟΛΗ HARLING. 1942. (H ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ). ΕΤΑΙΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
ΜΠΕΚΙΟΣ, ΣΠ. (Λάμπρος) (1976). ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ. Εκδόσεις «Βελούχι»
ΜΥΡΙΔΑΚΗΣ, Μ., 1983. Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΤΟΥ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
MYERS, E.C.W., 1975. H ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΠΛΟΚΗ. Εκδόσεις Εξάντας.
ΠΥΡΟΜΑΓΛΟΥ, ΚΟΜΝ.(1958). «Ο ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ». Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ.
ΤΕΛΟΣ
