Σάμος υπήρξε ίσως το πιο ενδιαφέρον «μικρό κράτος» που γνώρισε ο ελληνικός 19ος αιώνας.
Η γέννηση της Ηγεμονίας μέσα από τις στάχτες της Επανάστασης
Η Ελληνική Επανάσταση έφερε στο νησί κύματα συγκρούσεων και πολιορκιών. Μετά το 1829, ενώ πολλές περιοχές εντάσσονταν στο νέο ελληνικό κράτος, η Σάμος παρέμενε διπλωματικά μετέωρη. Η λύση ήρθε το 1832, όταν ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ αναγνώρισε το νησί ως αυτόνομη ηγεμονία υπό την προστασία Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας. Η εγκαθίδρυση του καθεστώτος ολοκληρώθηκε το 1835: η Σάμος απέκτησε δικό της Ηγεμόνα, δικό της Σύμβουλο της Επικρατείας, Βουλή, Σύνταγμα και εσωτερική διοίκηση.
Πώς λειτουργούσε το μικρό αυτό κράτος
Το σύστημα ήταν ιδιαίτερο. Ο Ηγεμόνας –χριστιανός, αλλά διορισμένος από την Πύλη– εκπροσωπούσε τον σουλτάνο, αλλά ταυτόχρονα κυβερνούσε ως αυτόνομος άρχοντας. Τα έσοδα του νησιού παρέμεναν στη Σάμο, η νομοθεσία δημιουργούσε ένα αξιόλογο πλαίσιο αυτοδιοίκησης, ενώ η σημαία της Ηγεμονίας υπενθύμιζε μια ενδιάμεση ταυτότητα: ελληνικά χρώματα, αλλά με οθωμανικό σύμβολο.
Η καθημερινότητα, ωστόσο, δεν έμοιαζε καθόλου με επαρχία της Αυτοκρατορίας. Η Σάμος ανέπτυξε εμπόριο, καλλιέργεια σταφίδας, καπνού και μεταξιού, δημιούργησε σχολεία και ανέδειξε μια αστική τάξη με φιλελεύθερες ιδέες. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η Πυθαγόρεια, μια μορφή τοπικής Βουλής, που ασκούσε πραγματική επιρροή στην πολιτική ζωή.
Εντάσεις, συγκρούσεις και μια κοινωνία που διεκδικεί
Παρά την αυτονομία της, η Ηγεμονία δεν έμεινε αλώβητη από συγκρούσεις. Οι δεκαετίες του 19ου αιώνα χαρακτηρίστηκαν από διχασμούς ανάμεσα σε «Καρμανιόλους» και «Καλικάντζαρους», παρατάξεις που συμβόλιζαν διαφορετικές αντιλήψεις για τη σχέση του νησιού με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και με την Ελλάδα. Η πολιτική βία, οι εξορίες και ακόμη και μικρές εμφύλιες αναμετρήσεις ταλανίζουν το νησί, αποτυπώνοντας τη δυσκολία του να ισορροπήσει ανάμεσα στην αυτονομία και τον ελληνικό εθνικό πόθο.
Η αντίστροφη μέτρηση για την Ένωση με την Ελλάδα
Στις αρχές του 20ού αιώνα η κατάσταση είχε πια ωριμάσει. Η Σάμος, οικονομικά ανθηρή και πολιτισμικά ελληνική, στρεφόταν ολοένα προς την οριστική ένταξη στο ελληνικό κράτος. Η ευκαιρία ήρθε το 1912, στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης ηγήθηκε επανάστασης υπέρ της Ένωσης, απομάκρυνε τον ηγεμόνα Ανδρέα Κοπάζη και κήρυξε την Ένωση με την Ελλάδα, η οποία αναγνωρίστηκε επίσημα το 1914.
Με αυτό τον τρόπο έληξε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πολιτειακές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας: για περίπου 8 δεκαετίες η Σάμος υπήρξε κάτι ανάμεσα σε κράτος, ηγεμονία και ελληνικό προοίμιο.
