Στις 28 Δεκεμβρίου 1919, ο Όμιλος των Ελληνίδων Σοσιαλιστριών καλεί τις γυναίκες της Αθήνας και του Πειραιά σε σύσκεψη για να συζητηθεί ανοιχτά ένα αίτημα που, για την Ελλάδα της εποχής, ακούγεται σοκαριστικό: η παροχή ψήφου στις γυναίκες. Μια...
κίνηση που δεν είναι απλώς «προοδευτική», αλλά βαθιά πολιτική, γιατί έρχεται σε σύγκρουση με μια κοινωνία που έχει μάθει να ταυτίζει τη δημόσια σφαίρα με το ανδρικό προνόμιο.
Η καθιέρωση των πολιτικών δικαιωμάτων της γυναίκας υπήρξε το μεγαλύτερο ίσως αγκάθι της ανδροκρατούμενης κοινωνίας, ένας πονοκέφαλος που κάποια στιγμή γίνεται σαφές πως οι χώρες της Δύσης δεν μπορούν να επιμένουν να αγνοούν. Τα ευρωπαϊκά κράτη αρχίζουν σιγά σιγά και συχνά απρόθυμα να νομοθετούν υπέρ της γυναικείας ψήφου, μέσα σε κλίμα αντιδράσεων και οξυμένων αντεγκλήσεων.
Στην Ελλάδα, η αντίθεση φαίνεται ακόμη πιο έντονα αν τη δεις σε χρονολογία: η ανδρική καθολική ψηφοφορία έχει κατοχυρωθεί ήδη από το Σύνταγμα του 1864, όμως οι Ελληνίδες θα φτάσουν να ψηφίσουν σε βουλευτικές εκλογές σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, στις 19 Φεβρουαρίου 1956.
Ο Όμιλος των Ελληνίδων Σοσιαλιστριών και το σοκ της δημόσιας διεκδίκησης
Ο Όμιλος των Ελληνίδων Σοσιαλιστριών ξεχωρίζει γιατί συνδέει το γυναικείο ζήτημα με την εργασία, την ταξική ανισότητα και την πολιτική χειραφέτηση, σε μια εποχή όπου η γυναίκα αντιμετωπίζεται κυρίως ως «οικιακή» παρουσία. Το κάλεσμα του 1919 δεν απευθύνεται σε μια αφηρημένη «γυναικεία αξιοπρέπεια», αλλά σε μια χειροπιαστή διεκδίκηση: ίσα πολιτικά δικαιώματα, ώστε η γυναίκα να μπορεί να επηρεάζει αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή της.
Το ότι το αίτημα μπαίνει δημόσια στο τραπέζι στις 28 Δεκεμβρίου 1919 έχει τη δική του βαρύτητα. Η κοινωνία είναι βαθιά πατριαρχική, η πολιτική σκηνή δεν θεωρεί την ισότητα των φύλων «επείγον ζήτημα» και η ιδέα της γυναικείας ψήφου αντιμετωπίζεται από πολλούς ως ανατροπή της τάξης. Κι όμως, η σύσκεψη λειτουργεί σαν ρήγμα: φέρνει στο προσκήνιο την πολιτική γλώσσα της ισότητας και την ιδέα ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι μισή.
Η πρώτη κάλπη δεν ήταν για όλες
Η Ελληνίδα δεν εμφανίζεται ξαφνικά στις εθνικές κάλπες. Πριν από το 1956, προηγείται μια «δοκιμαστική» και περιορισμένη συμμετοχή. Οι γυναίκες ψηφίζουν για πρώτη φορά σε δημοτικές εκλογές στις 11 Φεβρουαρίου 1934, αλλά όχι όλες: δικαίωμα έχουν μόνο όσες έχουν κλείσει τα 30 και διαθέτουν τουλάχιστον απολυτήριο Δημοτικού. Το αποτέλεσμα είναι αποκαλυπτικό για το πόσο δύσκολο ήταν να γίνει η ψήφος πραγματικότητα: στον Δήμο Αθηναίων εγγράφονται 2.655 γυναίκες και τελικά ψηφίζουν μόλις 439.
Το 1952 και το «δεν προλαβαίνουμε»
Μετά τον πόλεμο, η διεθνής πίεση μεγαλώνει, οι συμβάσεις και οι δεσμεύσεις πληθαίνουν και κάποια στιγμή η Ελλάδα καλείται να ευθυγραμμιστεί. Το Σύνταγμα του 1952 δεν κατοχυρώνει άμεσα την ισοπολιτεία των γυναικών, όμως ανοίγει τον δρόμο για νομοθέτηση. Λίγους μήνες αργότερα, ο νόμος 2159/1952 δίνει στις Ελληνίδες εκλογικό δικαίωμα για τις βουλευτικές εκλογές. Κι όμως, όταν έρχεται η ώρα να εφαρμοστεί, εμφανίζεται το επιχείρημα ότι δεν προλαβαίνουν να εγγράψουν τις γυναίκες στους εκλογικούς καταλόγους, άρα η άσκηση του δικαιώματος αναβάλλεται.
1953: Η Θεσσαλονίκη ανοίγει τον δρόμο και η πρώτη γυναίκα βουλευτής
Η πρώτη πραγματική εφαρμογή έρχεται στις αναπληρωματικές εκλογές του Νομού Θεσσαλονίκης, στις 18 Ιανουαρίου 1953, όπου οι γυναίκες ψηφίζουν σε βουλευτική διαδικασία. Και η ιστορία γράφεται διπλά: η Ελένη Σκούρα εκλέγεται και γίνεται η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής.
Την επομένη, η δημόσια συζήτηση αποτυπώνει ξεκάθαρα το κλίμα. «Τα Νέα» σημειώνουν την ενόχληση μερίδας ανδρών και καταγράφουν τη διαφοροποίηση στην προσέλευση: «Η υπόδειξις γυναικών είχε βεβαίως δυσαρεστήσει μίαν μερίδα ανδρών… Τούτο άλλως τε κατεφάνη και εκ της σημαντικής αποχής των ανδρών από την ψηφοφορίαν… Εις τα γυναικεία όμως τμήματα αντιθέτως η προσέλευσις ήτο πυκνοτέρα…»
Η ίδια η Σκούρα, μετά την εκλογή της, συμπυκνώνει το βάρος της πρώτης φοράς με λόγια που μοιάζουν να σηκώνουν μια ολόκληρη εποχή στις πλάτες τους: «Θα προσπαθήσω να πράξω παν το δυνατόν διά να φανώ ανταξία… Γνωρίζω ότι ως πρώτη και μοναδική γυναίκα εις την Βουλήν έχω μεγάλας ευθύνας…».
1956: Οι κάλπες ανοίγουν πανελλαδικά και οι συμβολισμοί αλλάζουν
Οι πρώτες βουλευτικές εκλογές στις οποίες συμμετέχουν οι γυναίκες σε όλη την Ελλάδα είναι οι εθνικές εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου 1956. Από εκείνο το σημείο και μετά, η πολιτική ζωή δεν μπορεί πια να προσποιείται ότι η μισή κοινωνία δεν υπάρχει. Την ίδια χρονιά, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συμπεριλαμβάνει στην κυβέρνηση την Λίνα Τσαλδάρη ως Υπουργό Κοινωνικής Πρόνοιας, την πρώτη γυναίκα υπουργό στην Ελλάδα. Και την ίδια δεκαετία, η τοπική αυτοδιοίκηση αποκτά το δικό της ιστορικό στιγμιότυπο: η Μαρία Δεσύλλα-Καποδίστρια αναδεικνύεται ως η πρώτη εκλεγμένη γυναίκα δήμαρχος στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, στην Κέρκυρα.
Το «όχι» της Κοτοπούλη και το χάσμα μέσα στις ίδιες τις γυναίκες
Η ιστορία δεν έχει μόνο πρωτοπόρες, έχει και αντιστάσεις, ακόμη και από πρόσωπα που θα περίμενε κανείς να σταθούν αλλού. Στα «ψιλά» της ελληνικής διαδρομής, καταγράφεται η εμβληματική άρνηση της Μαρίκας Κοτοπούλη, που αποδίδεται ως μια από τις πιο χαρακτηριστικές αντιφεμινιστικές ατάκες της εποχής: «Ψήφο θέλουν μόνο όσες είναι άσχημες και όσες αποφεύγουν να κάνουν παιδιά».
Δεν είναι μια απλή «κακία». Είναι ένδειξη ότι η γυναικεία ψήφος δεν ήταν καθολικά επιθυμητή ούτε μέσα στο ίδιο το γυναικείο σώμα, γιατί η κοινωνική πίεση, οι προκαταλήψεις και η εκπαίδευση είχαν φτιάξει ένα περιβάλλον όπου η πολιτική συμμετοχή παρουσιαζόταν ως απόκλιση από τον «φυσικό» ρόλο.
Όταν η επιστήμη επιστρατεύεται για να φοβίσει τις κάλπες
Η πιο σκοτεινή πλευρά της αντίστασης, όμως, είναι τα «επιχειρήματα» που επιστρατεύονται για να παρουσιαστεί η γυναικεία ψήφος ως απειλή. Σε άρθρο που αποδίδεται στην εφημερίδα «Νέα Ημέρα» (20 Μαρτίου 1928), διατυπώνεται ωμά η ιδέα ότι η γυναικεία ψήφος είναι επικίνδυνη λόγω της έμμηνου ρύσης, με ένα απόσπασμα που σήμερα διαβάζεται σαν ντοκουμέντο προκατάληψης: «Παν θήλυ διατελεί εις ανισόρροπον και έξαλλον πνευματικήν κατάστασιν ωρισμένας ημέρας εκάστου μηνός… Νεώτεραι και ακριβέστεραι έρευναι καταδείκνυσιν ότι… δι’ όλου του μηνός τελούσιν άπαντα τα θήλεα εις πνευματικήν και συναισθηματικήν ανισορροπίαν… Η γυναικεία συνεπώς ψήφος είναι πράγμα επικίνδυνον…»
Από τη φωνή της Παρρέν στη θεσμική ισότητα
Μέσα σε αυτό το τοπίο, οι εγχώριες σουφραζέτες επιμένουν. Η Καλλιρρόη Παρρέν, μέσω της «Εφημερίδας των Κυριών», προβάλλει από νωρίς το αίτημα της ψήφου, με το σύνθημα «Ψήφο στη γυναίκα» να εμφανίζεται ήδη από το 1887.
Κι αν το 1956 είναι το μεγάλο πρακτικό ορόσημο, η πλήρης θεσμική διατύπωση της ισότητας θα έρθει αργότερα, όταν στη μεταπολιτευτική Ελλάδα κατοχυρώνεται ρητά η ισότητα ανδρών και γυναικών στο Σύνταγμα του 1975, ως μια καθυστερημένη αλλά κρίσιμη σφραγίδα σε έναν αιώνα διεκδικήσεων.
Από το 1919 μέχρι τις κάλπες του 1956
Η σύσκεψη του 1919 ήταν μια καθαρή δήλωση ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι προνόμιο, ούτε να μετριέται με φύλο. Σαν σήμερα μπήκε σε κίνηση μια διεκδίκηση που χρειάστηκε δεκαετίες για να δικαιωθεί, περνώντας μέσα από πισωγυρίσματα, γραφειοκρατικές αναβολές και σκληρές κοινωνικές συγκρούσεις.
